Het Model
Scheepsmodellen worden al heel lang gebouwd. Al in de graven van de Egyptische farao's vinden we redelijk nauwkeurige modellen van schepen die 3000 jaar geleden de Nijl bevoeren. De oudst bekende echte scheepsmodellen uit Europa stammen uit de 15e eeuw (kerkscheepje uit Mataro (Catalonië) in Maritiem Museum Prins Hendrik. Als hobby komt de scheepsmodelbouw op aan het eind van de vorige eeuw. Toen al kon men op mooie zondagen bij vijvers in Londense parken keurige Engelse heren aantreffen die hun modellen te water lieten. Schaalmodellen uit die tijd zijn nu gewilde en kostbare verzamelaarsobjecten die op Londense veilingen hoge prijzen opbrengen.
Spiegel der Zeilvaart maart 1988 nummer 2 - De oorspronkelijke functie van Scheepsmodellen (1): „Voor de Heiligen en het Hiernamaals"
Onderzoek hiernaar wordt bemoeilijkt door de omstandigheid dat van de meeste oude scheepsmodellen de herkomst en maker niet meer zijn na te gaan. En wat tenslotte de zaak nog verder compliceert is dat van lang niet elk model het gebruik constant is geweest. Menig kerkscheepje kwam in de 19e eeuw terecht in een encyclopedische verzameling om daar - al of niet verbouwd - een bepaald scheepstype te vertegenwoordigen. Veel halfmodellen die op de werf dienden om voor een te bouwen schip de huidgangen te tekenen, zijn later overgeschilderd, van een opbouw voorzien en soms zelfs op een spiegel gemonteerd om als sierstuk te dienen op een werf- of rederijkantoor. Heel wat speelgoedscheepjes - ooit gemaakt door schippers voor hun kinderen - zijn via opkopers, antiekhandel en particuliere verzamelaars uiteindelijk in musea terecht gekomen en spelen daar nu hun rol in de uitbeelding van de vroegere binnenvaart.
Van de nog bestaande „godsdienstige modellen"komen de oudste in grote meerderheid uit Egypte. Maar ook bijvoorbeeld uit Griekenland en het Romeinse keizerrijk zijn miniatuurscheepjes bekend, echter uitsluitend in aardewerk en brons. Evenals bij de Egyptische exemplaren is niet altijd duidelijk of het nu om grafgiften, offerandes of om attributen voor bepaalde ceremonies gaat. De meeste ziet men tegenwoordig als „ex-voto", dus geofferd ingevolge een gelofte. Als zodanig beschouwen deskundigen ook de met goudfolie beklede scheepjes uit de bronstijd, gevonden in Noord Jutland. Uit de periode van de grote landverhuizingen en uit de vroege middeleeuwen zijn geen aanwijzingen gekomen van votiefgeschenken in de vorm van verkleinde voorstellingen van vaartuigen.
SdZ 1988 nr02 maart - De oorspronkelijke functie van Scheepsmodellen (1)
Spiegel der Zeilvaart mei 1988 nummer 4 - De oorspronkelijke functie van Scheepsmodellen (2): „Voor Sier en Spel"
De scheepsmodellen in de groep „voor sier en spel" lijken een wat luchtiger karakter te hebben dan een votiefscheepje, een beplatingsmodel of een archeologisch reconstructiemodel uit de andere drie expositie-onderdelen. De „sier en spel" modellen herinneren aan feestelijke gebeurtenissen, aan kinderspel en aan ontspanning voor volwassenen. Zelfs de kerkmodellen, die oorspronkelijk de interieurs van Nederlandse godshuizen hebben gesierd, roepen geen herinnering op aan dood of aan het afwenden van rampen. Sierstukken waren het, hun volle patina tonend in het wat stoffige en door een glas-in-lood raam gefilterd zonlicht. Welvarende particulieren of schippersorganisaties schonken zulke modellen aan „hun" kerk. Soms zal in een achterhoofd wel de gedachte hebben geleefd, dat zondagse kerkgangers met bewondering naar een model en ook een beetje naar de schenker zouden opzien. Hoewel zulke modellen vaak niet op schaal werden gebouwd en dus geen betrouwbare weergaven van een werkelijkheid zijn, zijn vele ervan toch pure museumstukken. Qua karakter hebben zij overeenkomst met de zeemansmodellen. Weliswaar geen technisch-historische bron over lengte-breedte-holte verhouding van een scheepsromp, geen exacte leidraad voor kennis over tuigage - maar een perfect sfeerbeeld, opgeroepen door zijn maker, die vaak dichter stond bij leven en werken aan boord van een schip dan bij de bouw ervan.
SdZ 1988 nr04 mei - De oorspronkelijke functie van Scheepsmodellen (2)
Spiegel der Zeilvaart juni 1988 nummer 5 - De oorspronkelijke functie van Scheepsmodellen (3): „Voor een Beter Begrip"
Scheepsmodellen die tijdens het ontwerpproces van schepen die gebruikt worden, zijn te vinden op de ontwerpafdeling en tekenkamers van rederijen en werven en bij de researchlaboratoria. Modellen voor onderzoek en ontwerp zijn er in alle soorten en maten. Ze hebben echter met elkaar gemeen dat ze vrijwel allemaal gemaakt zijn, vóórdat de bouw van het echte schip begint. Alle mogelijke ontwerp- of productieproblemen, die zich bij de bouw van een schip kunnen voordoen, worden aan de hand van deze soort modellen bestudeerd. In het algemeen zijn het vrij eenvoudige modellen, ze worden niet verder uitgewerkt dan voor het doel noodzakelijk is. Men maakt ook alleen dat gedeelte van het schip dat onderzocht moet worden: voor een sleepmodel alleen de romp, bij een model voor windtunnelproeven alleen het bovenwater deel.
Veel rompmodellen zijn samengesteld uit lagen plankjes van gelijke dikte. Deze plankjes konden uit elkaar worden genomen en dienden dan als mal bij het maken van een lijnentekening. Naarmate de kennis van het technisch tekenen toenam werden dergelijke driedimensionale modellen minder uitgangspunt voor - danwel controle op - het getekend ontwerp. Als discussiestuk voor opdrachtgever en ontwerper, waarvan de eerste vaak minder goed tekeningen kon lezen, voldeed het beter dan de ontwerptekening zelf. Halfmodellen waarbij de vorm is aangegeven met dunne latjes op spanten worden nestmodellen genoemd. De lijnen die op deze manier zichtbaar worden zijn de „senten". Door het gebruik van twee kleuren hout kunnen de lijnen van de romp nog beter zichtbaar worden gemaakt.
Met de komst van de ijzerbouw ontstaat een nieuw soort halfmodel, het beplatingsmodel. Dit wordt gebruikt om de verdeling van de huidplaten over het schip en van de verbinding tussen de platen - de stuiken - te bepalen. Door deze „plaatlijnen over te nemen op papier ontstaat een zogenaamde „huiduitslag".
SdZ 1988 nr05 juni - De oorspronkelijke functie van Scheepsmodellen (3)
Spiegel der Zeilvaart augustus 1988 nummer 6 - De oorspronkelijke functie van Scheepsmodellen (4): „Voor Onderzoek en Ontwerp".
Tot de groep scheepsmodellen, die gemaakt zijn om iets uit te leggen en te verduidelijken, behoren de modellen voor onderwijsdoeleinden en die waarin bepaalde vormen en constructies zijn vastgelegd als documentatie. De bekendste verschijningsvorm is het admiraliteitsmodel, een woord dat afkomstig is van het Engelse Admiralty model of Navy Board model. Het zijn de modellen die op werven - meestal admiraliteitswerven - werden vervaardigd en bewaard in modellenkamers om als voorbeeld, vastlegging of ter vergelijking te dienen.
De wijd verbreide veronderstelling dat het hier om ontwerpmodellen zou gaan moet - in het algemeen gesproken - als onjuist bestempeld worden. Ontwerp-modellen werden niet zo mooi afgewerkt. Zij werden veelvuldig gewijzigd of vervangen door volgende versies. Met „admiraliteitsmodellen" worden echter juist aangeduid de prachtige rompmodellen, gebouwd op spant, van palm-, buks- en perehout. Veelal zijn van de huid alleen de kim-en berghoutsgangen aangebracht zodat het spantwerk te zien is. De grote meerderheid is ongetuigd want het gaat om de romp. Het zijn de mooist gemaakte modellen die wij nu nog kennen en zij behoren tot de kostbaarste verzamelobjecten. Overigens bleef het professioneel vervaardigde model niet beperkt tot marinewerven. Ook bij sommige - veelal nabijgelegen - particuliere werven kwamen zij in zwang. Dat laatste blijkt duidelijk uit de 19e eeuwse modellen, afkomstig van de werven van Meijjes en Duyts. Zij tonen meer details dan nodig voor het scheepsbouwbedrijf en zijn soms op een kleinere schaal dan praktisch. Dit zijn tekenen dat opdrachtgever en maker half aan het liefhebberen zijn, dat zij werken aan de verdere uitbreiding van de collectie van de scheepsbouwmeester, de modellen-kamer die soms het karakter van een kunstkamer kreeg. Dit soort modellen werd ook ingezonden op internationale nijverheidstentoonstellingen.
Met de scheepsmodellen die gebouwd zijn voor opstelling in een museum, en dus voor verklaring zowel als vertoon, wordt dit hoofdstuk en daarmee deze artikelenserie afgesloten.
SdZ 1988 nr06 augustus - De oorspronkelijke functie van Scheepsmodellen (4)