Handboek Traditioneel scheepstuigen - Floris J. Hin
Er is naar gestreefd dat een schipper aan de hand van dit boek vanaf het vinden van een casco het tuigen van een zeilschip kan realiseren
Eindelijk is er een uitgebreid handboek voor iedereen die een historisch schip op een traditionele en modern verantwoorde manier wil tuigen. Er varen inmiddels vele honderden opnieuw getuigde schepen rond, waarbij schippers zich vaak afvragen hoe het eigenlijk hoort. Floris Hin, heeft zijn jarenlange praktijkervaring als scheepstuiger en gedegen studie naar oude bronnen in dit handboek vastgelegd, zodat iedereen ervan kan profiteren. Alle onderdelen van het tuigen worden behandeld, zodat dit handboek de ideale leidraad is voor hen die hun schip historisch verantwoord willen tuigen of hertuigen.
In elf hoofdstukken worden niet alleen het historisch onderzoek behandeld, maar ook het zeil- en tuigplan, de rondhouten, sterkteberekeningen, bevestigingspunten voor staand en lopend want, blokken, grommers en touw, staaldraad, staaldraadsplitsen en het uiteindelijke tuigen. Ook de wet¬telijke voorschriften komen aan bod evenals het noodzakelijke onderhoud.
Tussen 1977 en 1983 verschenen 21 artikelen) in het tijdschrift Spiegel der Zeilvaart over het tuigen van een tjalk en wat daar zoal bij komt kijken geschreven door Floris Hin scheepstuiger. Floris weet waarover hij schrijft Vanaf 1975 was hij actief bezig met het tuigen van vele traditionele zeilschepen. Hij vervulde diverse bestuurs- en adviesfuncties en specifieke opdrachten binnen de traditionele zeilerij schreef artikelen en boeken en maakte een documentaire over staaldraad splitsen.
Vele malen na het verschijnen van zijn artikelenserie in de Spiegel der Zeilvaart kreeg Floris de vraag of een of meer artikelen nog leverbaar waren. Ook kreeg hij meermalen het verzoek of hij van de serie een boek zou willen samenstellen. Dit vereiste wel de nodige inspanningen om alle artikelen tot een samenhangend geheel te maken doublures te verwijderen en hiaten op te vullen.
Dit boek is het resultaat daarvan waarin Floris zijn opgedane kennis uit die periode over het ambachtelijk tuigen van traditionele oud-Hollandse zeilschepen heeft vastgelegd. Alle informatie dateert dus uit de jaren 1977 tot en met 1983 waarin het werd vastgelegd. Ook nadien opgedane kennis en werkervaringen zijn opgenomen en relevante aanvullingen toegevoegd zoals recente wet- en regelgeving en de komst van het Adviesorgaan Traditionele Vaartuigen (ATV). Onbruikbaar geworden informatie is van een korte toelichting of voetnoot voorzien dan wel geschrapt.
De vermelding van de woorden huidig momenteel heden en tegenwoordig in de tekst hebben betrekking op het jaar waarin dit boek is verschenen (2025).
Het schip dat we in dit boek voor ogen hebben
Tot circa 1935 werd veel vracht over de Nederlands binnenwateren en langs de kust vervoerd met zeilschepen. Na de Tweede Wereldoorlog nam hun betekenis snel af als gevolg van het gemotoriseerd vervoer In de jaren zeventig van de twintigste eeuw werden veel schepen afgedankt en door jonge ambitieuze zeilliefhebbers gekocht om op te knappen als woonschip. Ook werd een aantal schepen omgebouwd tot charterschip. Veel van die mensen wilden hun schip in oude luister herstellen en zo het maritiem erfgoed in ere houden. Zij verdiepten zich in vrijwel alle onderdelen en verzamelden veel kennis en deskundigheid in het traditioneel renoveren. Floris verdiepte zich in het ambachtelijk tuigen van een oudhollands traditioneel zeilschip, een ongeladen vrachtschip dat geschikt is voor circa twaalf personen. Hij bestudeerde indien nodig ook andere typen oud-Hollandse traditionele zeilende binnenvaart- en kustschepen. Dit boek is daarvan het resultaat.
Doel van dit handboek
Er is naar gestreefd dat een schipper aan de hand van dit boek vanaf het vinden van een casco het tuigen van een zeilschip kan realiseren Ook eigenaren die na vele jaren hun traditionele schip willen terugbrengen naar hun oorspronkelijke staat kunnen dit boek als leidraad gebruiken. Maar ook de schipper die informatie zoekt naar kennis over onderdelen van het tuigen kan in dit boek informatie vinden Om die reden bevatten sommige hoofdstukken weleens een herhaling en heeft ieder hoofdstuk een eigen literatuurlijst. De nadruk ligt op de oude traditionele manier van tuigen die tot ons maritieme erfgoed behoort.
Dit boek helpt de lezer om een zeilschip te realiseren volgens de ideeën en gegevens uit de periode waarin het schip is gebouwd en vooral de bij die tijd behorende karakteristieken van de tuigtechnieken en tuigage Dit alles vanuit het oogpunt dat het de moeite waard is om dit erfgoed te bewaren.
Maar er wordt ook aandacht besteed aan de moderne manier omdat deze in de jaren 1977 tot en met 1983 al volop werd toegepast en ook in de jaren daarna waarin Floris als scheepstuiger werkzaam was.
Voor zover relevant zijn niet meer verkrijgbare materialen werkwijzen en sindsdien veranderde wet- en regelgeving vermeld.
INHOUDSOPGAVE
1 ONDERZOEK
1.1 START EN VOORBEREIDING
Waar beginnen we aan?
1.2 HISTORISCH ONDERZOEK
Een schip voorzien van tuigage
Kijken vragen zoeken en nog eens kijken
Wat vertelt het casco ons?
Nieuwe vragen en nader onderzoek
Twee belangrijke beslissingen
Gaffelvormen
De traditionele oude tuigmethode
De moderne tuigmethode
Water bij de wijn
1.3 RICHTLIJNEN VOOR EEN RESTAURATIE-PLAN
2 HET ZEILPLAN HET TUIGPLAN EN DE UITVOERING
Aan de slag
2.1 HET ZEILPLAN EN HET TUIGPLAN
Welke plannen hebben we nodig?
Hoe komen we aan de benodigde plannen?
Samen besluiten nemen
2.2 VAN TUIGPLAN NAAR TUIGLIJST HET UITWERKEN VAN DE PLANNEN
Uitgangspunten voor een goede tuigage
Informatie verzamelen
Verkrijgen van de werkelijke tuigmaten
Een oude vuistregel voor het berekenen van de wantdraden
Opstellen van de tuiglijst en de blokkenlijst
2.3 DE TIJDPLANNING
2.4 OPSTELLEN VAN DE OFFERTE
2.5 WERKPLAATS EN WERKPLAATS INRICHTEN
Gereedschappen
2.6 VEILIGHEIDSEISEN TIJDENS HET WERK
2.7 WETTELIJKE EISEN VOORSCHRIFTEN EN INSPECTIE
Van Binnenschepenbesluit naar Europese standaard
2.8 INITIATIEVEN OM DE VEILIGHEID VAN ZEILENDE BINNENVAART- EN KUSTSCHEPEN TE VERGROTEN
Nieuwe normen en voorschriften voor veiligheid en kwaliteit van de tuigage
VOORBEELD 1 Standaard tuiglijst voor een éénmast-tjalk
VOORBEELD 2 Tuiglijst van de stevenaak Helena met twee masten
VOORBEELD 3 Aard en omvang van de tuigwerkzaamheden werk- en tijdschema
BIJLAGE In de handel beschikbare materialen
3 DE RONDHOUTEN
3.1 DE RONDHOUTEN OVER HOUT HOUTSOORTEN EN DE BEHANDELING VAN HOUT
Anatomie van de boom
Welk hout kiezen we voor welke rondhouten?
Veelgebruikte houtsoorten voor rondhouten en hun technische eigenschappen
Het wateren
Het drogen
De belangrijkste punten op een rijtje
3.2 DE MAST OVER DE PAALMAST EN DE SAMENGESTELDE MASTEN
Over de ontwikkeling van de diverse typen masten
Wat kiezen we?
3.3 HET BEREKENEN VAN DE MATEN VAN DE MAST
Het berekenen van de lengte van de mast
Het berekenen van de diameter van de mast
Het verjongen van de mast
3.4 HET MAKEN VAN DE MAST DE VOORBEREIDING
Het afpassen van de cirkel op de stam
Constructietekening van de paalmast en andere soorten masten
3.5 HET MAKEN VAN DE MAST DE UITVOERING
Een stappenplan
3.6 OVER DE GIEK EN HET MAKEN VAN EEN GIEK
De maten van de giek
Het maken van de giek
3.7 OVER DE GAFFEL EN HET MAKEN VAN EEN KATTENRUGGAFFEL
De maten van de kattenruggaffel
Het maken van de kattenruggaffel
3.8 OVERIGE RONDHOUTEN
3.9 HET CONSERVEREN VAN DE RONDHOUTEN TJETTEN
Criteria voor het kiezen van een middel
Middelen en toepassingen
Het behandelen van knoesten en scheuren in de rondhouten
4 STERKTELEER OP MAST EN SCHIP
4.1 WAAROM HEET DIE STERKTE ZO?
4.2 TERMEN EN BEGRIPPEN NAMEN EN BETEKENISSEN
Een voorbeeld van een sterkteberekening voor de tuigage van de stevenaak Helena
Beknopte sterkte controle tuigage stevenaak Helena
BIJLAGE 1 Mastberekening
BIJLAGE 2 Euler knik mast en giek
BIJLAGE 3 Staand want berekening
BIJLAGE 4 Samenvatting van de materialen
Een trekproef voor de talrepen van de stevenaak Helena
5 BEVESTIGINGEN AAN HET SCHIP EN IN DE MAST
Het onderzoek naar (vroegere) bevestigingspunten
5.1 BEVESTIGINGSPUNTEN AAN HET SCHIP VOOR HET STAAND EN HET LOPEND WANT
De puttingijzers
Het boeg- of steven beslag ofwel waar hals je de fok?
5.2 EEN BELANGRIJKE BESLISSING BEVESTIGEN WE DE TUIGAGE OP DE TRADITIONELE OF DE MODERNE MANIER?
5.3 BEVESTIGINGSPUNTEN IN DE MAST VOOR HET STAAND EN HET LOPEND WANT
Het mastbeslag
Waar en hoe bevestigen we het staand want?
De masttoppen nader bezien
5.4 DE MASTBANDEN DE BANDEN VAN HET GELUK
Aanwijzingen voor het maken en aanbrengen van het mastbeslag
Bevestigingspunten nader beschouwd
5.5 HET BEVESTIGEN VAN HET STAAND WANT
Enkele basisregels van het tuigen
5.5.1 Het bevestigen van het staand want aan de mast
Werken volgens de traditionele methode
Werken volgens de moderne methode
Het bevestigen van de wantdraden met sluitingen aan de mast
Het bevestigen van de wantdraden zonder sluitingen aan de mast
5.5.2 Het bevestigen van de wantdraden aan het casco
Werken volgens de traditionele methode
Het gebruik van jufferblokken en de talreep
Het bevestigen van de jufferblokken aan het casco of/en hoofdtouw
Werken volgens de moderne methode
Het bevestigen van wantdraden aan het casco met behulp van spanschroeven
5.5.3 Het overeind zetten van de mast
5.6 HET KETTINGWERK
Spanschroeven
Sluitingen
Haken
Ketting en schalmen
Peerschalmen ringen oogplaten en oogbouten
6 BLOKKEN EN GROMMERS
Benodigde blokken en blokgrootte - blokken-lijst - zelf blokken en grommers maken
6.1 BENODIGDE BLOKKEN VOOR EEN ZEILSCHIP MET EEN MAST ZWAARDEN EN EEN KLUIVERBOOM
6.2 VEREISTE KENNIS VAN HET SCHIP EN DE ZEILVOERING VOOR HET OPSTELLEN VAN EEN BIJPASSENDE BLOKKENLIJST
Gegevens van ons schip en de zeilvoering
Welke soort en aantal blokken hebben we waar nodig?
De blokkenlijst voor Vagebond een klipperaak uit 1907
6.3 DE MATEN VAN BLOKKEN EN SCHIJVEN
6.4 HET BESTELLEN VAN BLOKKEN
6.5 ZELF BLOKKEN MAKEN
Het materiaal
De gereedschappen
Het maken van een enkelschijfsblok uit een stuk hout
Aan de slag
6.6 ZELF GROMMERS MAKEN
De grommer kent vele namen en toepassingen
De grommer van touw
De grommer als blokstrop
De grommer van staalkabel
BIJLAGE 1 Waarom een groot blok en niet een kleintje?
BIJLAGE 2 Waarom een schijf met een grote schijfdiameter en niet een kleine?
BIJLAGE 3 Welke blokgrootte vergt welke maat touw of welke maat touw hoort in welke maat blok thuis?
7 TOUW
Touw in de tuigage
7.1 TOUWSOORTEN EN HUN EIGENSCHAPPEN
Natuurvezels
Kunstvezels
Supervezels
7.2 TOUWGEREEDSCHAPPEN
7.3 TOUWVERBINDINGEN EN -TOEPASSINGEN IN DE TUIGAGE
Touwverbindingen
Touwtoepassingen
Overige touwtoepassingen aan boord
8 STAALDRAAD EN STAALKABEL
Staaldraad en staalkabel in de tuigage
8.1 STAALKABELTOEPASSINGEN AAN BOORD
8.2 ENKELE BEGRIPPEN
Benamingen van het materiaal
Slagwijzen van de staalkabel
Bewerkingen van de staalkabel
8.3 STAALKABELVERBINDINGEN EN -TOEPASSINGEN IN DE TUIGAGE
Niet permanente kabelverbindingen
Permanente kabelverbindingen
Andere mogelijkheden om kabel-verbindingen te maken
8.4 ADVIEZEN
9 BENDSELEN SPLITSEN EN BEKLEDEN
Over het maken van bevestigingslussen aan de einden van de draden
9.1 INRICHTEN VAN DE WERKPLAATS & GEREEDSCHAPPEN
Werkplaats en gereedschap voor een lichte splits
Werkplaats en gereedschap voor een zware splits
Splitsbanken
Gereedschappen
9.2 BENDSELEN
Materiaal en gereedschap
Het bendselen van een staalkabel met een bendsel
Toepassingen van bendselen elders in de tuigage
9.3 SPLITSEN DE MARINESPLITS IN STAALKABEL
Materiaal en gereedschap
Het maken van de marinesplits
Voorbereidingen het inklemmen en opspannen
Het maken van de marinesplits rechtshandige versie
9.4 BEKLEDEN VAN DE SPLITS
Materiaal en gereedschap
Het afwerken van de splits
BIJLAGE Informatie over moderne touwsplitsen
10 STAPPENPLAN TUIGEN
10.1 VOORBEREIDINGEN
10.2 UITVOERENDE WERKZAAMHEDEN
11 NA HET TUIGEN - OVER GOED GEBRUIK EN ONDERHOUD VAN DE TUIGAGE
Als het tuigen klaar is
Wat omvat goed gebruik en onderhoud?
Wettelijke eisen voorschriften en inspectie
11.1 DE RONDHOUTEN
Bijzonderheden voor de afzonderlijke rondhouten
Overige rondhouten
11.2 BEVESTIGINGEN
Bijzonderheden voor de afzonderlijke bevestigingen
Bevestigingen van het staand en lopend want aan de mast en het casco
11.2.1 Bevestigingen aan de mast
11.2.2 Bevestigingen aan het casco
11.2.3 Nog even apart de wantdraden
11.2.4 Het kettingwerk
11.3 BLOKKEN EN GROMMERS
Blokken
Grommers
11.4 TOUW STAALDRAAD EN STAALKABEL
Touwwerk
Staaldraad en staalkabel
11.5 IJZER/STAAL EN ROESTVASTE MATERIALEN IN DE TUIGAGE
11.6 BENDSELEN SPLITSEN EN BEKLEDEN
11.7 DE ZEILEN
11.8 ONDERHOUDSSCHEMA TUIGAGE EN VERSLAGLEGGING
Het tuigboek
Een globaal onderhoudsschema
LITERATUURLIJST
CURICULUM VITAE FLORIS HIN
Een Handboek als dit kun je alleen maken als je op de schouders van velen kunt staan.
Zoals de oude maritieme vorsers die hun kennis en ervaringen over het tuigen van zeilschepen op papier hebben gezet de vele zeilschippers die hun kennis en kunde doorgaven aan volgende generaties en de enthousiaste ambachtslieden die het mogelijk maakten en nog steeds maken om traditionele zeilschepen in de vaart te houden. Van hen heb ik het vak geleerd.
Velen hebben mij geholpen bij het realiseren van dit boek. Met hun regelmatige vragen over mijn ambacht met verzoeken of mijn artikelen nog leverbaar waren en stimulerende opmerkingen om daar eens een boek van te maken. Dat dit gelukt is heb ik te danken aan velen die ik niet allemaal kan opnoemen. Toch waag ik een poging in een grillige enigszins historische opsomming.
Eind jaren zestig attendeerde mijn schoonzus Neeltje Hin mij op een vacature bij Jachthaven Dragt in Aalsmeer waar ik de kans kreeg in een nacht mijzelf mijn allereerste staaldraadsplits aan te leren. Het was de start van mijn enthousiasme voor het tuigwerk. Samen met de leden van de toenmalige Werkgroep Tuigerij van de Landelijke Vereniging voor het Behoud van het Zeilend Bedrijfsvaartuig heb ik veel kennis en deskundigheid vergaard. Reinoud Bloeme was jarenlang mijn grote trouwe maat in vele tuigklussen. Wim de Bruijn bood me de kans over mijn werk artikelen in de Spiegel der Zeilvaart te schrijven en menig boek te maken op het gebied van knopen & splitsen en het restaureren van zeilschepen.
Van Bart Vermeer kreeg ik prachtige tekeningen van de zeilplannen voor dit boek. Van Mattias Nab, Riemer Halbertsma en Hajo Olij schitterende foto's van traditionele zeilschepen, van Marijke de Jong de sterkteberekeningen van de Helena. Henk Dessens heeft de eerste versie van het manuscript van nuttige opmerkingen voorzien. Saskia van Schip bracht veel noodzakelijke correcties aan en Melanie Nahar van Studio Evers Haarlem BV verzorgde de prachtige opmaak van het boek. Dank aan allen!
Maar bovenal dank ik het trio dat de kernploeg vormde voor de totstandkoming van dit Handboek. Hendrik de Leeuw die onmiddellijk bereid was het boek uit te geven. Corry (Kee) van der Pol die ontelbare uren achter de computer heeft doorgebracht om het boek digitaal vast te leggen en vooral Wim de Bruijn de onvermoeibare stimulator tekstmeelezer redacteur lay-out ontwerper en organisator van dit hele project. Tot slot dank aan ieder die het maakproces van dit Handboek met belangstelling en steun heeft gevolgd.
Maart 2025, Floris J Hin
Wim de Bruijn (Spiegel der Zeilvaart): Alles over traditioneel scheepstuigen
Zoals aangekondigd in Spiegel nr. 9 van vorig jaar Heeft Floris Hin het Handboek Traditioneel scheepstuigen na 15 jaar studie afgerond. Er zijn maar liefst 352 pagina's nodig om alle tekst en de bijna vierhonderd foto's en tekeningen een plaatsje te geven. Het gedegen historisch onderzoek heeft in 11 hoofdstukken zijn weerslag gekregen en alle facetten van het tuigen van traditionele schepen wordt daarin uit de doeken wordt gedaan. Met dit onmisbare handboek kan de aspirant-tuiger nu voortaan aan de slag. Na een uitvoerige behandeling van alle tuigplannen komen de rondhouten aan bod. Het maken van massieve en gelijmde rondhouten wordt uitgebreid behandeld. Dan volgt een hoofdstuk over sterkteleer met berekeningen van masten, gieken, gaffels en het staand want. Het langste hoofdstuk, van maar liefst 8o pagina's, gaat over de bevestigingen aan schip en mast. Daarna kun je alles over blokken en grommers lezen en uiteraard hoe je deze zelf kunt maken.
Het volgende hoofdstuk gaat verder met het behandelen van touw en touwsoorten en de sterkte ervan. Daarna wordt er veel aandacht besteed aan staaldraad en staalkabels. In heel veel kleurenfoto's laat Floris zien hoe je een staal-draadsplits stap voor stap maakt. Zo uitgebreid ben ik het in nog geen enkel ander boek tegengekomen! Dan volgt het afwerken. Het bendselen, splitsen en bekleden en het maken van lussen aan de einden van draden. Uiteindelijk kan er worden getuigd en kan de mast omhoog!
In het laatste hoofdstuk wordt uitgebreid ingegaan op het gebruik en het onderhoud van de tuigage. Met goed en regelmatig onderhoud gaat je tuig (veel) langer mee en vaar je veiliger. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de wet- en regelgeving en wat er mis kan gaan. Met dit Handboek Traditioneel scheepstuigen heeft Floris Hin alle mogelijke kennis - voor nu en later - vastgelegd, zodat deze kennis niet verloren gaat. Zo levert dit boek een grote bijdrage aan het documenteren van ons maritiem erfgoed. Tevens biedt het oplossingen voor problemen die scheepseigenaars kunnen tegenkomen als er onderdelen van hun tuigage verantwoord vervangen moeten worden. Omdat in ons land heel veel traditionele schepen bewaard zijn gebleven en niet, zoals in veel andere landen, zijn gesloopt, is er ook behoefte aan gedegen informatie als er onderdelen van de tuigage vervangen moeten worden. Dit boek is een goede leidraad voor alle (aanstaande) eigenaren van traditionele zeilschepen. Het mag dus eigenlijk niet aan boord van deze schepen ontbreken!
Wim de Bruijn
COLOFON
Handboek Traditioneel Scheepstuigen, Floris J Hin ©2025 Floris J Hin Amsterdam
Omslagfoto Oosterschelde Arthur Smeets
Foto auteur Corry (Kee) van der Pol
Correctie manuscript Saskia van Schip
Indeling tekst en foto's Redaktiebureau Wim de Bruijn
Grafische vormgeving Studio Evers Haarlem BV
Uitgeverij Bertram + de Leeuw Haarlem (www.bertramendeleeuw.nl)
ISBN 978-94-61563-32-3
NUR 400
Dit boek is tot stand gekomen met steun van Samenwerkende Maritieme Fondsen.