Zeilvaart Lexicon

De termen hebben betrekking op scheepstypen, onderdelen van de schepen, tuigage, inventaris, navigatie, zeemanschap, visserij, cartografie, aardrijkskunde, weerkunde en gebruiken in de zeilvaart. Van iedere term wordt in circa 70 woorden de verklaring gegeven, in vele gevallen ondersteund door een illustratie, totaal 400 illustraties. Uiteraard zijn de termen in drie vreemde talen in een totaal register opgenomen, zodat de gebruiker via het register zijn weg in het lexicon kan vinden. Tevens is het boek voorzien van een aantal grote overzichtstekeningen van scheepstypen en tuigage, alsmede van een uitvoerig literatuuroverzicht.

Prof. Dr. J.R. Bruijn, hoogleraar zeegeschiedenis aan de Rijksuniversiteit te Leiden, schrijft over dit werk:

Publicatie van deze Encyclopedie van de Zeilvaart, die betrekking heeft op het tijdvak van de 'klassieke' zeilvaart, moet van zeer groot belang worden geacht. Een dergelijk boek binnen ons taalgebied bestaat niet en wordt door menigeen als een groot gemis ervaren. De onderzoeker in museum of wetenschappelijk instituut, de student geschiedenis, kunstgeschiedenis of volkskunde, de lezer van maritiem-historische publicaties en de beschouwer van afbeeldingen van voorstellingen van de zeilvaart, zij allen zijn ten zeerste gediend met een naslagwerk van terminologie in de zeilvaart gebruikt, voorzien van een diepgaande uitleg en waar nodig geïllustreerd.

Voorwoord van Jules van Beylen

Het is ruim veertig jaar geleden dat een Nederlandstalig verklarend en vertalend lexicon werd uitgegeven waarin ook de zeilvaart enigszins werd behandeld: het werk van de Belgische kapitein Lieven Groenen, Geïllustreerde Scheepvaart Encyclopedie. Engelsch, Fransch, Nederlandsch. Naar mijn weten werd er nog nooit een Nederlandstalig lexicon uitgegeven uitsluitend gewijd aan de zeilvaart, waarin ook vertalingen van de trefwoorden zijn opgenomen, in het bijzonder de talen van de ons omringende landen die het meest door Nederlandssprekenden worden gebruikt: Frans, Engels en Duits.
Dit gegeven zou al voldoende moeten zijn een dergelijk werk op stapel te zetten. Er zijn nog meer redenen. De scheepvaart in het algemeen - de zeilvaart in het bijzonder - heeft een eigen vaktaal die door leken niet of nauwelijks wordt begrepen, zelfs niet in hun eigen moedertaal, laat staan in een vreemde taal. Bij het lezen van boeken over zeilvaart in eigen of vreemde taal, bij het maken van vertalingen of ander gebruik van scheepvaarttermen uit de zeiltijd of van de zeilvaart, is het nuttig een boek bij de hand te hebben dat enige opheldering geeft.
Het is een dikwijls vastgesteld feit dat veel van deze vaktermen niet in een gewoon vertalend woordenboek zijn opgenomen en in de normale verklarende woordenboeken is de gegeven omschrijving niet steeds voldoende om zich een idee te vormen van het begrip. Maar ook bij de moderne zeilvaartsport gebruikt men behalve nieuwe woorden ook veel oude vaktermen, en zelfs in de alledaagse spreektaal worden talrijke scheepvaarttermen gebruikt, doorgaans zonder dat men zich ervan bewust is en zonder dat men de oorspronkelijke betekenis ervan kent.
Bij het samenstellen van dit boek ervoer ik dat het vinden van een juiste vertaling niet steeds eenvoudig is. Bovendien kwam aan het licht dat vertalers vele streken op hun kompas hebben en zij varen niet zelden een verschillende koers. Er heerst op dit gebied nogal wat verwarring, want veel begrippen worden op zeer uiteenlopende en soms tegenstrijdige wijze in een vreemde taal vertaald.
Soms werden beschrijvingen gemaakt door auteurs die niet geheel op de hoogte waren van het scheepvaartbedrijf en door onachtzaamheid of onwetendheid niet de juiste verklaring of vertaling van een begrip neerschreven. Deze wanbegrippen zijn uiteindelijk toch in het spraakgebruik opgenomen, maar ik heb getracht deze afwijkingen te vermijden. Dit betekent dat men zonder twijfel vertalingen kan vinden die hier niet zijn opgenomen, wat niet automatisch betekent dat ze niet bruikbaar zijn. Misschien zijn ze ook juist. U gelieve dus een oog in 't zeil te houden.
In dit werk zijn alleen woorden en uitdrukkingen opgenomen die betrekking hebben op de zee, de elementen, de aardrijkskunde, de samenstelling van romp en tuig, de scheepsbouw, werktuigen, materialen, het manoeuvreren en het leven aan boord. Bepaalde woorden kunnen uiteraard verouderd zijn en nu minder bekend. Scheepstermen die afwijken van de Atlantische scheepstaal, zoals deze wordt gebruikt voor onder meer galeien, zijn niet opgenomen.
In het lexicon zijn ook zeilschiptypen opgenomen: die van de Nederlanden zo volledig mogelijk, die van Frankrijk, Engeland en Duitsland in groten getale.
De historische zeilvaart is moeilijk te scheiden van de hedendaagse, want beide gebruiken voor een deel dezelfde taal. Daarom is behalve de klassieke zeiltaal ook die van de moderne zeilsport opgenomen. Voor de andere en meer moderne vaktaal van vakbegrippen verwijs ik naar de literatuur die op dit gebied voorhanden is. Daarnaast kunt u ook meer gegevens over zeilen en zeilschepen vinden in de werken die opgesomd zijn in de literatuurlijst, waarin de voornaamste geraadpleegde werken zijn opgenomen. Het ligt voor de hand dat niet alle bestaande zeiltermen in dit boek te vinden zijn. Dit aantal bedraagt vele en vele duizenden. Maar er is wel getracht de belangrijkste onderdelen van de schepen te vermelden, ook kleinere.
Verder wordt het geslacht van de zelfstandige naamwoorden vermeld. Ieder trefwoord wordt verklaard en vertaald in het Frans, Duits en Engels, soms met verscheidene vertalingen. Het is een feit dat van bepaalde woorden nog meer vertalingen te vinden zijn. Ik heb slechts de voornaamste vermeld en enkel die welke naar mijn mening de meeste waarborg bieden. De volgorde der vertalingen van een bepaald woord staat in geen enkel verband met een voorkeur die bij voorbeeld het eerste zou genieten tegenover respectievelijk het tweede of het derde.
Scheepstypen die met een aardrijkskundige bepaling omschreven worden, bij voorbeeld Arnemuidense hoogaars, Blankenbergse schuit, worden in iedere taal met een evenwaardige omschrijving weergegeven zodat de anderstalige lezer toch over een aanwijzing beschikt om het type thuis te brengen. Vertaalbare begrippen zijn uiteraard vertaald, maar indien er geen bruikbare tegenhanger voorhanden is, wordt het woord in andere talen in de oorspronkelijke taal overgenomen.
In de geraadpleegde uitgaven is de schrijfwijze soms heel verschillend, afhankelijk van auteur en tijdstip van uitgave. Van deze verschillende schrijfwijzen is er soms een aantal opgenomen, hoewel niet op uitputtende wijze.
De vertalingen van de Nederlandse trefwoorden zijn opgenomen in een Frans, Duits en Engels register, die achter in het boek zijn opgenomen. Hoe deze registers worden gebruikt, wordt daar verklaard. Het werk is zo opgevat dat de overgrote meerderheid van de technische woorden of uitdrukkingen die in de tekst gebruikt worden, elders als trefwoord worden verklaard en vertaald, wat de minder ingewijden in staat stelt hun betekenis te achterhalen.
Bij bepaalde woorden is geen verklaring gevoegd; in dit geval wordt steeds naar een illustratie verwezen, zodat het beeld voor zichzelf spreekt. Dit is onder meer het geval voor onderdelen van de tuigage van sommige schepen. Bij het niet nader verklaarde trefwoord staat dan de vermelding 'Zie' gevolgd door de naam van een scheepstype dat op een afzonderlijke plaat is afgebeeld. Deze plaat wordt aangegeven door de afkorting `pl.', gevolgd door een Romeins cijfer en een Arabisch cijfer. Het Romeinse cijfer duidt het nummer van de plaat aan; het Arabische verwijst naar het nummer van de bijbehorende legende waarbij het gezochte onderdeel staat vermeld. Tevens zijn de vertalingen van dit onderdeel opgenomen; zij dragen hetzelfde nummer. Op de plaat staat het betreffende onderdeel eveneens met dit nummer aangegeven.
De trefwoorden die bij de illustraties zijn gevoegd, zijn eveneens als trefwoord in de alfabetische rangschikking opgenomen, zodat de lezer een bepaald trefwoord zowel bij de illustratie als in de tekst kan opzoeken. De verwijzingen die zijn opgenomen, zijn in de meeste gevallen synoniem aan een ander woord; het is niet zo dat het woord waarbij de verklaring wordt gegeven, de voorkeur geniet. Het gebruik van óf de verwijzing óf het verklaarde woord, kan afhankelijk zijn van de tijd of de plaats waar het werd gebruikt. Van bepaalde trefwoorden is een aantal homoniemen opgenomen, uiteraard enkel die, welke betrekking hebben op de zeilvaart of het zeilschip. Deze woorden zijn in een genummerde volgorde geplaatst, telkens met hun eigen verklaring en vertaling.
Verwijzingen naar een ander trefwoord worden aangegeven door het teken >. Sommige verwijzingen worden gevolgd door een cijfer tussen ( ). Dit betekent dat één of meer homoniemen van het verwezen woord in de woordenlijst zijn opgenomen. Zij zijn in volgorde genummerd en het cijfer van de verwijzing heeft betrekking op die nummering.
Het schrijven van dit lexicon werd beëindigd in de loop van 1980. Dit wordt weerspiegeld in de bibliografie: werken die na 1980 zijn verschenen, zijn niet meer vermeld. De meeste in deze bibliografie vermelde werken worden bewaard in de bibliotheek van het Nationaal Scheepvaartmuseum te Antwerpen en een aantal ook in de Stadsbibliotheek van Antwerpen. Voor de bereidwillige medewerking die ik van de heer E. Willekens, oud-directeur van de Stedelijke Bibliotheken van Antwerpen ontving, betuig ik mijn oprechte dank.
Verder dank ik allen die op de een of andere wijze hebben bijgedragen tot het welslagen van dit werk.

Antwerpen, J. van Beylen

Zeilvaartlexicon Van Beylen gedigitaliseerd

Vanuit de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is een project opgestart met als doel de informatie uit het Zeilvaart Lexicon van J. van Beylen vrij beschikbaar te stellen.

Spiegel der Zeilvaart maart 1986 nummer 2 - Zeilvaart Lexicon Een leven(s)werk van Jules van Beylen

Jules Ludovicus van Beylen werd geboren op 20 mei 1918. Zijn ouders waren meid en knecht bij rijke mensen. Als kind van de meid mocht hij niet bij zijn ouders blijven wonen. Toen hij 12 jaar was, werd hij naar een pensionaat gestuurd. Hij wilde onderwijzer worden en bezocht de normaalschool in Lier. Maar het was volop crisis in die jaren en in 1935, hij was toen 17 jaar, moest hij van school af en gaan werken. Zijn ouders konden de normaalschool niet langer betalen. Na allerlei baantjes, militaire dienst en tewerkstelling in Duitsland, komt hij in 1946 in dienst van de stad Antwerpen, als sjouwer bij de gemeentelijke dienst van de Oudheidkundige Musea. Vanaf die tijd ontwikkelt Jules van Beylen zich op onnavolgbare wijze tot autodidact en museumdirecteur, wat hij overigens in naam nooit is geworden.
Hij volgt een weekendcursus voor stedelijk bibliotheek-, archief- en museumpersoneel. Ten behoeve van die cursus moet hij een proefschrift schrijven. Als onderwerp kiest hij scheepvaartmusea. Kort nadat hij voor de cursus geslaagd is - het levert hem de rang van zaalwachter op - moet hij bij de stadssecretaris komen, die hem vraagt of hij een scheepvaartmuseum kan organiseren.

Deze uitgave kwam tot stand dank zij een subsidie van Stichting Maritiem Centrum

Beylen, J. van
Zeilvaart lexicon : maritiem woordenboek / J.van Beylen. - Weesp : De Boer Maritiem.
ISBN 90-228-1975-2 geb.
siso 658.42 UDC 629.12.034(038) UGI 770
Trefw.: zeilvaart; woordenboeken.
Gezet bij: Euroset b.v., Amsterdam
Gedrukt bij: Haasbeek, Alphen a/d Rijn
Gebonden bij: Koppelman, Utrecht
Produktionele begeleiding: Peter Hendriks/Anneke van de Koppel
1985 De Boer Maritiem, Weesp (Unieboek b.v.)