Scheepsgeschiedenis negentiende eeuw
George Snijder schijft in de Bokkepoot van de LVBHB 2022 maart nr246 een verhaal over onderzoek van Scheepsgeschiedenis in de negentiende eeuw:
Af en toe komen er vragen bij mij binnen over schepen uit de negentiende eeuw. Zo kreeg ik een vraag van Cathy Bouma-Dykema naar schippers met de naam Baars uit Hindeloopen wiens afstammelingen begin vorige eeuw naar de VS zijn geëmigreerd. De scheepsmetingen, zoals ontsloten via de Liggers Scheepsmetingsdienst (LSD), beginnen pas in 1899, de kadasterinformatie begint in 1926. Er staan wel eerder gebouwde schepen in het LSD, maar de oudste stamt uit 1861. Ouder vind je ze dus niet en waar vind je dan de nodige informatie? Verzin een list Tom Poes!
Patentrecht of patentbelasting
Patent in deze betekenis heeft niets met patenten of octrooien te maken.
Het was een belasting op het uitgeoefende beroep en gaf derhalve het recht om dat beroep uit te oefenen. Daarnaast was het een belasting met als maatstaf de activiteiten en de bezittingen van het bedrijf.
De wetten op het patentrecht zijn gebaseerd op het Franse 'droit de patente', ingesteld in 1791 na afschaffing van de gilden in Frankrijk. Dit werd in eerste instantie gezien als leges voor een vergunning om een beroep uit te mogen oefenen maar werd later een belasting op bedrijfsactiviteiten.
De gilden werden in 1798 in Nederland (toen onderdeel van de Bataafse Republiek) ook afgeschaft en in 1805 werd het patentrecht hier ingevoerd als onderdeel van het belastingstelsel. Vanaf 1819 was het patentrecht een belangrijke belasting. De wet, de tarieven en de beroepen die onder de wet vielen werden voortdurend aangepast zoals in 1823,1832 en 1849.
Het 'register der patentschuldigen', hierna te noemen het patentregister, brengt alle commerciële en industriële activiteiten van een gemeente in kaart. In 1893 werd de patentbelasting afgeschaft en vervangen door onder andere de vennootschapsbelasting.
Schipperspatent
Wat nu met de schippers? In de wet van 1819 zijn 'schippers, schuitenvoerder en zeevarende lieden mitsgaders de veeren pootlieden' vrij van het 'patentregt'.
Bij de wet van 1823 vielen schepen en schippers voortaan ook onder het patentrecht. Schippers werden aangeslagen voor het laadvermogen, het tonnage, van hun schip. Het tonnage kon gemeten worden door de voorganger van de huidige scheepsmetingsdienst, maar vaak werd het tonnage ook opgegeven door de schipper.
De administratie van het patentrecht was de verantwoordelijkheid van de gemeenten. In de gemeentelijke archieven moeten daar dus, als de gemeentearchivarissen hun werk goed hebben gedaan, stukken van te vinden zijn. Door veel gemeentelijke herindelingen is het vaak wel zoeken naar de juiste plaats waar die archieven liggen. Zo liggen de archieven van Hindeloopen in Bolsward en moest een andere vraagsteller voor de gegevens van zijn voorouders uit Rossum naar het Regionaal Archief Rivierenland in Tiel.
De registraties verschillen, niet inhoudelijk maar qua vorm, en zijn allemaal handgeschreven dus het vraagt wel wat puzzelen. Een aantal archieven is al bekeken. Zo is een lijst met 200 Dordtse schepen en schippers uit de patentregisters van 1827 bij het Regionaal Archief Dordrecht te vinden en ook Erfgoed Leiden heeft een lijst met de scheepseigenaren uit de patentregisters
Schepen van Baars
De patentregisters van Hindeloopen zijn bewaard vanaf 1816. In het eerste register staan uiteraard geen schippers maar alleen patentschuldigen 'een opgave van de firma waarop de Handel, het Beroep, Bedrijf, of de nering wordt gedreven'. Daar staat inderdaad een Baars, en wel Siebe Dirks, zijnde 'Koopman in Turf beneden de f 3000,-', het bedrag dat zijn patenttarief bepaalt. In 1820 staat ook Pieter Siebes Baars geregistreerd als 'Koopman'. Tot 1823 staan er dus geen schepen geregistreerd.
Volgens een advertentie in de Leeuwarder Courant verkoopt Siebe Dirks Baars zijn schip in 1823. Omdat de patentregisters per jaar worden bijgewerkt, staat hij in het patentregister van dat jaar niet vermeld. Wel staat Pieter Siebes Baars er in als koopman met een schip dat zelfs gemeten is: 'Een overdekte praam groot 12 tonnen volgens Rijksmeting'.
In het patentregister van 1824 staat er ook de naam van de praam bij: de Hoop. Waarschijnlijk ontbreken er wat registers maar in 1829 komen we Pieter weer tegen en staat er ook bij wat hij vervoert: 'Een overdekte Praam genaamd de Hoop door hem met turf en andere goederen bevarende wordende, groot volgens meetbrief twaalf tonnen. Eerste Afdeling.' Dat laatste geeft het patenttarief aan.
In 1840 komt er een lid van de familie Baars bij. Dirk Siebes Baars staat in het patentregister met een praam en in het patentregister van 1841 is de naam van de praam vermeld: Jonge Siebe.
Bokkepoot LVBHB 2022 maart nr246 - Scheepsgeschiedenis negentiende eeuw
Het uitgebreide verhaal Patent en schepen van George Snijder op de website s2ho.nl
Aanvullend: Berichten over Werven en Schepen in de Leeuwarder Courant van 1752 tot 1905
In het verhaal van George Snijder wordt een advertentie genoemd in de Leeuwarder Courant in 1823. Sicco van Albada heeft berichten (over de wereld van de scheepvaart) in de Leeuwarder Courant van 1752 tot 1905 onderzocht en er uitgebreide aantekeningen over gemaakt.
Sicco van Albada is eigenaar van de houten Staverse jol 'De Lytse Bear' en de auteur van het boek "De Helling onder Heeg".
Hij schrijft ons: Ik zag met een half oog Eeltsjebaes in jullie laatste bericht. Misschien heb je dan ook nog wat aan mijn aantekeningen. Ik heb ze gemaakt in het Scheepvaartmuseum in de kamer van Sytse ten Hoeve en betreffen berichten in de Leeuwarder Courant van 1752 tot 1905, die ik ben tegengekomen over werven en over schepen. Ik ben om de een of andere reden toen opgehouden, waarschijnlijk omdat alles op het Internet verscheen. De laatste map over schepen begint in 1800.
Berichten over Werven en Schepen in de Leeuwarder Courant van 1752 tot 1905