De Gerlache
De tjalken 'De Gerlache' en 'Ortelius' zijn als vrachtschip gebouwd. Ze werden in 1948 door de Antwerpse burgemeester Lode Craeybeckx gekocht en aan de stad geschonken om bij de Antwerpse schooljeugd de lust tot de watersport op te wekken. De 'Ortelius' voer als schooltjalk voor de leerlingen van het vrije onderwijs. De 'Gerlache' voer voor het staatsonderwijs. Ze worden beschermd als varend erfgoed omwille van het algemeen belang gevormd door de historische waarde, als uniek voorbeeld van een oorspronkelijk zeilend stalen vrachtschip, dat vanaf 1948 een herbestemming kreeg als schoolschip. Het is een representatief voorbeeld van de tjalk als historisch scheepstype voor het vervoer van vracht onder zeil.
De Inventaris van het Varend Erfgoed in België: De Gerlache (ID: 99077)
Agentschap Onroerend Erfgoed 2016: De Gerlache. In Inventaris Onroerend Erfgoed. https://id.erfgoed.net/erfgoedobjecten/99077.
Een stukje geschiedenis
De tjalk 'Gerlache' werd in 1948 samen met de 'Ortelius' aangekocht door Lode Craeybeckx, de burgemeester van Antwerpen. De Ortelius werd genoemd naar de Antwerpse cartograaf Abraham Ortelius. De Gerlache was genoemd naar Adrien de Gerlache, die van 1897 tot 1899 een Belgische Zuidpoolexpeditie leidde. Craeybeckx gaf op 1 september 1948 het eigendom van de tjalken, samen met het houten jacht de 'Herwig', over aan de stad Antwerpen. Craeybeckx maakte op 1 september 1948 de eigendom van de tjalken, samen met het houten jacht de Herwig, over aan de stad Antwerpen. De tjalken waren bedoeld om de Antwerpse schooljeugd aan te zetten tot de watersport. De Ortelius voer als schooltjalk voor de initiatie van de leerlingen van het vrije onderwijs (het katholieke net). De Gerlache voer voor het staatsonderwijs (het huidige gemeenschapsonderwijs). De Ortelius stond onder leiding van Jef Geens, terwijl J. Van den Broeck de lakens uitdeelde op Gerlache. Beide heren zetelden in een Adviserende Commissie voor Watersport van de Stad Antwerpen, waarvan onder meer ook de ingenieur-architect Hugo Van Kuyck deel uitmaakte. De schepen werden bemand met een schipper en een knecht, die beiden stadsbediende waren. Daarnaast waren er aanvankelijk zes bemanningsleden aan boord die achttien jongeren begeleidden. Ieder bemanningslid moest telkens drie jongeren manoeuvres aanleren. Vanaf de lente tot de herfst werden weekendtrips ondernomen, terwijl in de paas- en zomervakantie ook vierdaagse reizen werden georganiseerd. Op woensdagen en donderdagen werden de twee schepen gebruikt voor havenrondvaarten voor de leerlingen van de Antwerpse scholen.
De twee vrachtschepen werden na de schenking door burgemeester Craeybeckx omgebouwd om als schooltjalk gebruikt te worden. De kosten werden gedekt door Antwerpse firma’s en het Antwerpse mecenaat. De binneninrichting werd gedaan door de firma Guthrie-Murdoch. Er was aan boord slaapplaats voor 24 man plus een schipper met knecht. Er werden sanitaire ruimtes en kookgelegenheid voorzien. De diensten van de havenwerktuigen werkten de schepen verder af. De dekhutten werden herbouwd en betimmerd. Er werd een kluiverboom aangebracht. Uit een eik, gekozen in het Nachtegaalpark, werden vier nieuwe zwaarden vervaardigd. In elk schip werd een nieuwe motor van 44 pk van Paxman-Ricardo ingebouwd.
Aanvankelijk voerden de Ortelius en de Gerlache een kottertuig, met gaffelgrootzeil, fok en kluiver. Het enorme grootzeil bleek evenwel moeilijk te hanteren en gevaarlijk voor de jonge opvarenden. Daarom werd er snel (in ieder geval vóór 1955) voor gekozen om de giek in te korten en vlak voor het stuurhuis een bezaanmast toe te voegen. De beide schepen werden in een latere fase nog verder verbouwd. Zo werd de stuurstand op het achterdek gewijzigd en werden de Paxman-Ricardo-motoren op beide schepen vervangen door de huidige Scania Vabis.
Aan het begin van de jaren 1990 komen de twee schepen in moeilijk vaarwater. Vanwege besparingen werd het project van de schooltjalken toen stopgezet. In 1993 werd het project evenwel terug opgestart door de vzw Antwerpse Haven- en Vaarinitiatie. In 2005 ging die vzw in vereffening, waarna het beheer in 2006 overging op de vzw Trotter. Ondertussen waren beide schepen afgekeurd vanwege het gebruik van beton als ballast en omdat de plaatdikte op enkele plaatsen te dun was geworden. De schepen werden uit de vaart genomen. In 2007 kreeg 'De Gerlache' groot onderhoud, zodat ze weer kon gaan varen.
Eigenschappen
| Plaquette nummer: | 1107 | Zeil nummer: | |
|---|---|---|---|
| Categorie: | A | Tekening nummer: | |
| Type: | Tjalk |
Bouw
| Bouwjaar: | 1895 | Ontwerper: | J. van Goor |
|---|---|---|---|
| Werf: | J. van Goor | Werf plaats: | Zwartsluis |
| Motor: | Motor type: | ||
| Materiaal romp: | IJzer | Materiaal kajuit: | |
| Materiaal zeil: | Dacron | ||
| Onderwaterschip: | Kiel: |
Afmetingen
| Lengte stevens: | 23,20 m | Breedte berghout: | 5,45 m |
|---|---|---|---|
| Diepgang: | 1,60 m | Masthoogte water: | 0,00 m |
| Oppervlakte grootzeil: | 0,00 m2 | Oppervlakte fok: | 0,00 m2 |
| Oppervlakte botterfok: | 0,00 m2 | Oppervlakte kluiver: | 0,00 m2 |
| Oppervlakte totaal: | 0,00 m2 | Oppervlakte overig: | 0,00 m2 |
Tot nu toe bekende eigenaren en namen van het schip
| 1895 – 1918 | J.J. Dijkstra, Lemmer ( De Zwerver) |
|---|---|
| 1918 – 1948 juli | Jan van der Steeg en Roelofje Otten (later weduwe van Jan van der Steeg), Meppel ( Dankbaarheid) |
| 1948 juli – 1948 september | Burgemeester Lode Craeybeckx, Antwerpen ( De Gerlache) |
| 1948 september – Nu (laatst bekend) | Stad Antwerpen, Antwerpen ( De Gerlache) |
Geschiedenis
1917
13 augustus 1917
13 augustus 1917: Liggers Scheepsmetingsdienst: Details over het schip De Zwerver - Meetnummer: Zs372N
1918
10 januari 1918
10 januari 1918: Koopcontract 'Dankbaarheid' (ex- De Zwerver) van Jan van der Steeg
1931
29 juni 1931
29 juni 1931: Liggers Scheepsmetingsdienst: Details over het schip Dankbaarheid - Meetnummer: Mp466N
De naam van de eigenaar in deze Ligger is J. v.d. Stag. We weten intussen dat de 'Dankbaarheid' na het overlijden van J. van der Steeg, twee keer is verhuurd aan een schipper. Dus J. v.d. Stag moet J. v.d. Steeg zijn!
Jan van der Steeg is waarschijnlijk rond 1940 overleden. Daarna kreeg zijn weduwe Roelofje Otten-van der Steeg het schip in eigendom. 'De Dankbaarheid' is daarna twee keer verhuurd aan een schipper. Eén keer in 1941 en een keer in 1945.
Er bestaat een Volgende meting voor dit schip onder meetnummer: AE16787B. Deze meting komt niet voor in de database, mogelijk omdat het een buitenlandse meting is (Antwerpen, België).
1945
27 maart 1945
27 maart 1945: Inventarislijst van de 'Dankbaarheid' opgemaakt t.b.v. verhuur
1948
juli 1948
juli 1948: Koopcontract 'Dankbaarheid' Burgemeester Lode Craeybeckx, Antwerpen
1990
1990
1990: De 'Gerlache' (1106) en de 'Ortelius' (1107), beide schoolschepen in Antwerpen
2007
2007
2007: Groot onderhoud voor de schooltjalk 'De Gerlache'
Bericht in de krant van Peter De Meyer
'De Gerlache', één van de twee schooltjalken, werd maandag voor de tweede keer gedoopt. Na een grondige opknapbeurt is het schip, 111 jaar oud, weer klaar om leerlingen mee te nemen op ontdekkingstocht in de haven. Vijf maanden lang lag de Gerlache op het droge, bij scheepshersteller Van Rousselt aan het Asiadok. "De tjalk kreeg een volledig nieuwe huid", vertelt Peter Janssens. "Een echte uitdaging, want aan het schip is niets recht. Alles wat onder de waterlijn ligt, is nieuw. De Gerlache voldoet nu aan alle normen."
Normaal had de tjalk twee maanden geleden al klaar moeten zijn. Dat lukte niet, en dus moesten de gemaakte afspraken afgezegd worden. "Vanaf september zal de Gerlache weer varen", zegt Lea Wiggers van het Havenbedrijf. "Broertje Ortelius moet nog worden opgeknapt, maar daar moeten we eerst de middelen voor hebben."
De Gerlache en zijn broertje, de Ortelius, zijn de twee schooltjalken van de stad. Samen vervoeren ze al jaren Antwerpse schoolkinderen op tochtjes door de haven. Die stappen 's morgens aan boord aan de Londenbrug, varen tot in Berendrecht en komen in de namiddag weer aan de Londenbrug aan. In de zomer varen de Ortelius en de Gerlache ook met Kindervreugd naar Nederland. Dan logeren de kinderen aan boord, want de tjalken zijn voorzien van slaapplaatsen, sanitair en een keukentje.
2016
28 mei 2016
28 mei 2016: 'De Gerlache' aangemeerd naast het MAS in Antwerpen
2018
29 maart 2018
29 maart 2018: Informatie van Waander Devillé, medewerker bij het Antwerpse MAS
Als medewerker bij het Antwerpse MAS verricht ik heden een vooronderzoek voor de waardestelling van de maritieme collectie. Daarbij komt voortdurend nieuwe informatie naar boven over de schepen die we in huis hebben. De webstek van de SSRP is eveneens al een welkome bron gebleken. Meerdere schepen in beheer van het MAS (voormalig Nationaal Scheepvaartmuseum) zijn U allicht bekend, want ingeschreven in het Stamboek.
Recent kwamen wat nieuwigheden naar boven rond de Antwerpse schooltjalken 'Ortelius' en 'De Gerlache', na opzoekwerk in het stadsarchief, gecombineerd met data uit de Liggers Scheepmetingsdienst. Ik geef ze hieronder mee, eventueel ter aanvulling van de SSRP-pagina’s van beide tjalken.
'Ortelius':
- - gebouwd in 1898 op werf A. De Goede, Zwartsluis
- - gemeten in 1903 en 1941, steeds als ‘Res Nova’, in Amsterdam, voor eigenaar P. Bouwman. Meetnummers respectievelijk A10860N en A1796N.
- - op 6 april 1949 gemeten in Antwerpen, voor toenmalig eigenaar burgemeester Lode Craeybeckx. Inschrijvingsnummer AE16788B.
'De Gerlache':
- gebouwd in 1895 op werf J. Van Goor, Zwartsluis
- gemeten in 1917, als ‘De Zwerver’ te Zwartsluis voor eigenaar J. J. Dijkstra uit Lemmer. Meetnummer Zs372N.
- gemeten in 1931, als ‘Dankbaarheid’ te Meppel voor eigenaar J. vd. Stag / Jan van der Steeg. Meetnummer Mp466N.
- op 6 april 1949 gemeten in Antwerpen, voor toenmalig eigenaar burgemeester Lode Craeybeckx. Inschrijvingsnummer AE16787B.
Van wie beide tjalken na WO-II werden overgekocht is nog niet geweten. Burgemeester Lode Craeybeckx kocht de schepen samen aan op eigen naam, om ze vervolgens aan de stad Antwerpen over te dragen. Informatie over oorspronkelijke eigenaars was door deze tussenstap niet te vinden in het stadsarchief. Ik zoek wel nog contact met de zoon van Craeybeckx. Bij een gesprek met een oud-schipper van de tjalken binnenkort komt wie weet nog meer naar boven.
Omgekeerd: mocht bij de SSRP nog meer informatie voorhanden zijn die niet op de webstek gepubliceerd is houd ik me graag aanbevolen.
Eerder was ik in contact met Pieter Klein (binnenvaarttaal.nl). Hij opperde dat de schepen mogelijk in handen kwamen van de Nederlandse staat tijdens het oorlogsgewoel, om vervolgens verkocht te worden in 1947/1948. Er zou een registratie bestaan van deze schepen. Heeft U soms enig idee of die te raadplegen zou zijn; op te vragen bij een Nederlands ministerie of in staatsarchief? Daarnaast wordt op de website van de SSRP is een overzicht gegeven van verschillende scheeps- en meetregisters. Zou naar Uw vermoeden een van die registers een ‘go-to’ zijn voor de beide tjalken?
30 september 2018
30 september 2018: Stad Antwerpen beslist over bestemming schooltjalken 'Ortelius' en 'De Gerlache' (CS A144 nr. 08664)
Na jarenlange onzekerheid over de toekomst van de schooltjalken 'De Gerlache' en de 'Ortelius' heeft het college een duidelijke beslissing genomen over de toekomst van beide schepen. 'De Gerlache' zal opnieuw actief ingezet worden bij nautische evenementen en kleine havenrondvaarten en de 'Ortelius' wordt, omwille van de slechte staat, van de hand gedaan.
De twee schooltjalken hebben een lange geschiedenis. In het verleden werden ze ingezet voor havenrondvaarten met schoolkinderen. De schepen geraakten echter in verval en de rondvaarten werden stopgezet. De 'Ortelius' is in zodanig slechte staat dat herstel niet meer mogelijk is. Daarom besliste het college het schip van de hand doen. 'De Gerlache' daarentegen is al die jaren onderhouden gebleven.
Het college heeft nu beslist om 'De Gerlache', die in 2014 beschermd werd als varend roerend erfgoed – opnieuw actief in te zetten. Het schip maakt ondertussen deel uit van de collectie maritiem erfgoed van de stad en zal ingezet worden voor nautische evenementen zoals The Tall Ships Races en voor kleine havenrondvaarten.
Schepen Caroline Bastiaens licht toe: “Antwerpen blijft de thuishaven van 'De Gerlache'. De tjalk krijgt een plaats in het nieuwe maritieme museum van de stad. We streven naar een erkenning als ‘opengesteld varend erfgoed’ van de Vlaamse overheid voor dit schip en 'De Gerlache'zal dan ook, net als in het verleden, toegankelijk blijven voor het grote publiek, vooral voor kinderen en jongeren.”
Schepen Claude Marinower is opgelucht dat er eindelijk een beslissing viel: “'De Gerlache' maakt deel uit van het collectieve geheugen van onze stad, dus ik ben blij dat er na bijna vier jaar van onduidelijkheid eindelijk een knoop is doorgehakt en het schip nu in al zijn glorie hersteld kan worden. De bedoeling is 'De Gerlache' opnieuw actief in te zetten vanaf 2019 en zo alle Antwerpenaars, van jong tot oud, weer warm te maken voor onze prachtige haven en haar maritieme geschiedenis. Zoals Lode Craeybeckx het wilde.”
Verantwoordelijke schepenen: Caroline Bastiaens, schepen voor cultuur – Claude Marinower, schepen voor rechtszaken en onderwijs