75 Jaar 'Op stapel' begint met Werf "Vooruit" in Enkhuizen

Als historicus en door familiebanden bij uitstek over onze wetenswaardigheden geïnformeerd heeft hij zich met veel toewijding gekweten aan het verzamelen en rangschikken van het materiaal en vervolgens aan het schrijven van dit boek, waarvoor wij hem gaarne dank zeggen. Daarbij zullen wij ook de andere medewerkers die hem bij de realisering ervan hebben bijgestaan, betrekken. Het is geen gemakkelijke zaak om uit een veelheid van feiten een keuze te doen, daarbij beseffend dat ook onvermelde mensen en dingen eveneens belangrijk voor het bedrijf zijn geweest. In de eerste plaats is het boek bedoeld voor ons personeel, oudgedienden en hun familie. Zij en hun voorgangers zijn immers voortdurend betrokken geweest. Voorts zal, naar wij veronderstellen, deze werfhistorie zijn lezers vinden in de kringen van onze opdrachtgevers, collega-bedrijven, andere relaties en maritiem geïnteresseerden.

Ongetwijfeld zullen zij hier en daar aanknopingspunten vinden voor eigen herinneringen en ervaringen. Bovendien vallen hier en daar parallellen te trekken tussen het heden en het verleden. In een tijd waarin de scheepsbouw weer eens door zwaar weer wordt geteisterd is het wel eens goed om te zien hoe onze voorgangers zich onder hun bedreigingen uit hebben gewerkt. Een werfbedrijf functioneerde destijds onder geheel andere maatschappelijke omstandigheden dan tegenwoordig. Hoedanigheden die een werf moet hebben om zich te kunnen handhaven, wijken echter niet zo erg veel af van de eigenschappen die schip en bemanning moeten tonen om geen schipbreuk te lijden. Door hulpdiensten en stuurlui aan de wal zal men zich doen beraden, maar er niet op kunnen dichtvaren.
G. P. Stapel

Een stukje geschiedenis

Het laatste kwart van de negentiende eeuw gaf enige verbetering te zien. De spoorlijn Zaandam-Enkhuizen werd in 1855 geopend en voor de aansluitende bootverbinding met Stavoren werd een diepe vaargeul gegraven, waardoor Enkhuizen ook over zee beter bereikbaar werd. Handelaren in tuinbouw- en bloemzaden gingen zich nu in Enkhuizen vestigen, profiterend van de goede verbindingen. Industrie was er rond 1900 nog weinig. Cees Stapel kwam in 1899 vanuit Aartswoud naar Enkhuizen, waar hij aan de Haven Hotel Ossen kocht, dat sindsdien Hotel Stapel heette. Hij was beslist niet van plan de ontwikkelingen in Enkhuizen passief van achter zijn tapkast te volgen. Hij richtte samen met twee vennoten, G. Schild Jzn. en Mr. C.P. Donker, in 1902 de Enkhuizer Bouwmaatschappij (E.B.) op. Mr. Donker, notaris te Benningbroek, die geen onbekende was voor Kees Stapel, fungeerde vooral als geldschieter. Schild was een ondernemende smid, die zich onder andere specialiseerde in het monteren van gascomforen. 

Op 24 februari 1903 zou de scheepstimmerwerf van de heer E. Lastdrager aan de Oude Haven publiekelijk worden verkocht in de zaal van Hotel Stapel. Op het werfje werden vooral vissersschepen gerepareerd. Nieuwbouw kwam nauwelijks voor. Voor fl.10.700,- konden Stapel, Schild en Donker het werfje hun eigendom noemen. De E.B. wilde ook hier huizen gaan bouwen. Toen met de bouw van de eerste woning op het werfterrein was begonnen, kwam de E.B. tot het inzicht dat er in de stad Enkhuizen een overschot aan nieuwe woningen zou ontstaan als de werkgelegenheid niet zou toenemen. Daarom besloot men de eeuwenoude werf nieuw leven in te blazen. Stapel en de zijnen troffen met de erven Lastdrager een schikking voor het overnemen van de administratie en de exploitatie van het bedrijf. Vier weken later las de Enkhuizer burgerij in de krant, dat de werf geëxploiteerd zou worden door de firma Stapel, Schild en Co. Kees Stapel zou optreden als directeur-boekhouder. Kees Stapel reisde druk heen en weer naar Amsterdam en Rotterdam om materialen te kopen en om er de beurs te bezoeken. Op deze wijze kwam hij veelvuldig met andere scheepsbouwers in contact, die hem duidelijk maakten dat de tijd van het houten schip voorbij was. De ondernemers uit Enkhuizen begrepen dat er in de bouw van ijzeren schepen kansen lagen. 

Veel vindingrijkheid was er nodig. In de beginjaren moest de technische know-how vooral in de praktijk worden.opgebouwd. Veel scheepsbouwers van houten schepen werkten immers eeuwenlang op grond van overlevering en ervaring en niet van tekening. De bouw van een nieuw scheepstype betekende veel overleg tussen tekenkamer, bazen en vaklieden. Soms kon een tekening van buiten het bedrijf worden verworven. Vaak gebeurde het dat eerst een schip van het te bouwen type op de helling werd getrokken om nauwkeurig te worden opgemeten, waarna de tekeningen werden gemaakt. Dat scheepstekenen beheersten slechts weinigen, maar een ondernemende jongen ging 's avonds bij iemand in de leer die dat wel kon en zo verwierf hij de kennis die hij nodig had om later baas te kunnen worden. Stapel's oudste zoon, Gerrit, was daarvan een voorbeeld. Hij werkte later op de tekenkamer. Al met al was het verlopen werfje van de heer Lastdrager in slechts enkele jaren uitgegroeid tot een bloeiend bedrijf.

In 1917, tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog, deed zich een kans voor in Spaarndam. De werf Hollandia van Frans van Dijk - zoon van A. van Dijk, Stapel's eerste bedrijfschef te Enkhuizen - was in moeilijkheden geraakt. De plaats van deze werf leek ideaal: dicht bij het Noordzeekanaal, de vissershaven van IJmuiden en bij de havens van Amsterdam en Zaandam. De grote sluis in Spaarndam (100 x 12 m.) was groot genoeg om flinke kustvaarders en sleepkanen te laten passeren; het werfterrein was ruim en bood alle mogelijkheden om de zaak modern op te zetten. 

In 1928 bestond de Werf Vooruit in Enkhuizen een kwart eeuw. De Enkhuizer Courant besteedde er veel aandacht aan. De geschiedenis van de werf werd verhaald en er werd een vergelijking gemaakt tussen de situatie in Enkhuizen in 1903 en 1928. De schrijver concludeerde: 'het is of een golf van energie over Enkhuizen is heengegaan of wel, dat het gedreun van het werfbedrijf de geesten heeft wakker geschud'. Ook wees hij erop dat de ligging van Enkhuizen voor het soort schepen dat de werf bouwde eigenlijk helemaal niet zo gunstig was en dat brug en sluis het bedrijf beperkingen oplegden. Dat de onderneming, ondanks deze moeilijkheden en ondanks de crisisperiode waarin veel bedrijven failliet gingen, toch was blijven draaien, schreef hij toe aan de leiding van de man die het voortouw had.

Kees Stapel overleed op 14 augustus 1936. De liquidatie van de N.V. Werf Vooruit stond toen voor de deur. De laatste jaren hadden het uiterste van zijn vindingrijkheid en ondernemerschap gevraagd. Maar hoe ondernemend hij ook was en hoeveel visie hij ook ten toon spreidde, als kind van zijn tijd werd ook hij door de stroom meegevoerd en moest zijn onderneming geleidelijk zien teruglopen. Ook zijn gezondheid ging steeds meer achteruit. 

Inhoudsopgave

Voorwoord

Hoofdstuk I

• Oprichting van de firma Stapel, Schild & Co in Enkhuizen
• Van boerenzoon via kastelein tot scheepsbouwer
• Enkhuizen rond 1900
• Aankoop en inrichting van de scheepstimmerwerf van de heer. E. Lastdrager

Hoofdstuk II

• De stichting van de N.V. Werf Vooruit
• De vestiging van een filiaal in Spaarndam
• De jaren van de Eerste Wereldoorlog
• Alleen verder
• Aankoop van de Werf Hollandia in Spaarndam Inrichting van het bedrijf in Spaarndam

Hoofdstuk III

• De `Roaring Twenties'
• De ontwikkeling van beide werven
• De aankoop van het Spaarnedok
• De viering van het 25-jarig bestaan van de Werf Vooruit in Enkhuizen

Hoofdstuk IV

• De jaren dertig
• De economische crisis
• De bouw van Dok II
• De liquidatie in Enkhuizen
• De stichting van de Spaarndammer Scheepswef Stapel N.V.

Hoofdstuk V

• De Tweede Wereldoorlog
• De invloed van de oorlogssituatie op het werk 
• De wegvoering van Dok II

Hoofdstuk VI

• De ontwikkelingen na de Tweede Wereldoorlog
• De eerste jaren na de oorlog
• De uitbreiding en modernisering van de Werf in Spaarndam
• De verandering in het karakter van het werk
• De stichting van de Werf in Dintelmond
• Opname in de Stevin Groep
• De sociale verhoudingen

Lijst van personeelsleden die het 25-jarig dienstverband bereikten
Lijst van personeelsleden die het 40-jarig dienstverband bereikten
Lijst van personeelsleden die het 50-jarig dienstverband bereikten
Lijst van bouwnummers van de Werf Vooruit in Enkhuizen
Lijst van bouwnummers van de Werf Vooruit in Spaarndam
Lijst van bouwnummers van de Spaarndammer Scheepswerf Stapel

Literatuurlijst 

Colofon

75 jaar 'op stapel' de geschiedenis van een Nederlandse scheepswerf 1903 -1978 door G. J. W. van den Beldt
Uitgave ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van Scheepswerf Stapel BV