Natuurrecht?
15-07-2025
Sinds de Industriële Revolutie die begon in het midden van de 19e eeuw is de band tussen mens en natuur, de mens en zijn leefwereld, veranderd. Meer dan voorheen bleken mensen de natuur te kunnen beheersen, naar hun hand te kunnen zetten en te kunnen exploiteren in hun voordeel. In de loop van de 20e eeuw leidde de industriële ontwikkeling in West-Europa tot een ernstige vervuiling van onder meer waterwegen, zeker ook in ons land waar de Rijn en de Maas tenslotte hun bovenstrooms reeds vervuilde water naar zee brachten. Nederland was daarbij niet alleen slachtoffer, maar tevens mede-vervuiler. Door industriële activiteiten, maar ook door ontwikkelingen in de landbouw dankzij de toepassing van kunstmest, uitbreiding van de veestapel en de vervuiling van het afvalwater van huishoudens met fosfaten.
Het duurde echter, voordat in brede kring het besef doorbrak dat deze milieuvervuiling niet onbeperkt door kon gaan. In de 21e eeuw zien we als reactie op dit onbeperkt gebruiken en exploiteren van nature aanwezige grondstoffen en landschappen, dat mensen zich afvragen of deze al eeuwen, zo niet miljoenen jaren aanwezige natuurlijke materie zomaar, zonder ethische afweging gebruikt mag worden. Sterker, of bijvoorbeeld een bosbeek of een rivier, een bepaalde biotoop, een berg (met waardevolle ertsen) niet ook eigen rechten heeft. Rechten waar bijvoorbeeld de rivier niet voor op kan komen, maar de mensen wel. Mensen kunnen zaakwaarnemer zijn om de rechten van het milieu te verdedigen. De rechten van biologisch leven, dus van planten en dieren, maar ook de rechten van symbolisch leven, zoals van rivieren, zeeën, oevers, bergen en noem maar op. Wereldwijd zijn er actiegroepen die strijden voor de erkenning dat landschappen, zeeën, rivieren en natuurlijk het biologisch leven het recht hebben zichzelf te zijn. Die biotopen en landschappen zijn volgens deze groepen juridisch rechtspersonen. Wetgevers en rechters zouden die rechten moeten vastleggen in wetgeving.
Over de rechten van schip en bemanning om daar te varen, over het recht van de zee om het varen zo moeilijk te maken. Of het recht van de wind. Vragen die mogelijk zijn, sinds diverse (actie)groepen proberen om rivieren, bomen en natuurgebieden eigen rechten te geven.
Vooropgesteld: het klinkt wellicht wat komisch dat het water waar we over zeilen een rechtspersoon is, maar de bedoeling ervan is niet helemaal onzinnig. De vrees bestaat dat de moderne mens de natuur domweg gebruikt voor eigen doelen., zonder rekening te houden met de kwaliteiten die de gebruikte natuurelementen uit zichzelf bezitten. Waar ze ‘eigenlijk’ recht op hebben. Het is een protest tegen bijvoorbeeld het volbouwen van de Noordzee met windturbines, het storten van nucleair afval in troggen in de Noordzee, de overbevissing of het laten vervuilen van oceanen met plasticafval.
Op de achtergrond de vaste wal met het Kampereiland met het Keteldiep. Heeft de Zuiderzee rechten over het bedreigde eiland Schokland, of heeft Schokland bestaansrecht door zich te verdedigen tegen de oprukkende zee? Ooit was Schokland immers veel groter!
Onze rechtsorde erkent echter niet dat natuurlijke elementen ook rechtspersonen kunnen zijn. Dat een vaarweg rechten heeft, een beek, een boom, een eiland of de vissen onder water. Het is de mens die in staat is recht te doen door wetten te schrijven en te handhaven. Daarmee onderscheidt de mens zich van alle andere leven en zeker van de ‘dode’ materie op aarde. Het beschermen van natuur en dierenleven is een ethische plicht voor mensen die in dat kader wetten ontwikkelen om die zorg voor de leefwereld te verwerkelijken. De dieren schrijven geen wetten, de stenen gaan niet naar de rechter om te procederen en ook eeuwenoude bomen kunnen niet anders dan afwachten wat hen overkomt. Procederen is voorbehouden aan de mensen die dat niet echt doen voor ‘de natuur’, maar voor de kwaliteit van leven als mens.
En dat kanaal, gemaakt door mensen, heeft dat vervolgens ook eigen rechten? Of wellicht de beken en riviertjes die door het kanaal hun loop moesten veranderen?
Tot dusverre is in de westerse wereld daarom nog geen wetgever meegegaan in dat streven om planten, dieren of materie een eigen recht toe te kennen, onafhankelijk van menselijk recht. In de praktijk zou het ook tot merkwaardige situaties kunnen leiden. Fantaseer maar mee. Als het IJsselmeer eigen rechten heeft, dan mag het wellicht bepalen of er met jachten op gezeild mag worden of niet. Zeilers moeten het IJsselmeer dan vragen of ze het recht hebben…. Dat lijkt me de introductie van een krankzinnige wereld. De actiegroepen hebben met hun rechten voor natuur waarschijnlijk ook wat anders bedoeld. Onze voorvaderen hadden in 1918 natuurlijk niet het recht om zonder veel plichtplegingen m.b.t. de Zuiderzee te beslissen dat die binnenzee zou worden afgesloten. Dat veroorzaakte een ongekende milieuramp, waar in die jaren niet bij stil werd gestaan. Maar de Zuiderzee meldde niet luidkeels dat ze rechten had en de zaakwaarnemers bestonden nog niet. Wel waren er vissers. Maar hun protest was een eigenbelang. Zij wilden blijven vissen. De Zuiderzee zou geprotesteerd hebben tegen hun overbevissing van dit water.
In de scheepvaart weet men, dat uiteindelijk ‘de wal het schip keert’. Zo is het ook gegaan met dat onbeperkte gebruik, wellicht ook misbruik, van ons natuurlijk milieu voor eigen economische en maatschappelijke doelen. Er komt een moment dat in de werkelijkheid blijkt dat wij te ver zijn gegaan en vastlopen. Dat we bijvoorbeeld met het reguleren van onze rivieren verantwoordelijk zijn geworden voor onvoorziene overstromingen. Dan dringt het besef door dat de rivier ruimte nodig heeft. Niet voor de rivier, maar om te voorkomen dat die ons overstroomt. Dat te veel fosfaat in ons oppervlaktewater in de zeventiger jaren heeft geleid tot de groene soep in het IJsselmeer, wat toch ooit helder Zuiderzeewater was. Dan worden achteraf maatregelen bedacht die ook met wetgeving ondersteund worden.
Er wordt wel gesteld dat de wetten voor de bescherming van natuur en milieu al zo omvattend zijn, dat het helemaal niet nodig is om ook nog eens te speculeren over de vraag of de natuurlijke elementen eigen zelfstandige rechtspersonen zijn met eigen rechten, die wij mensen in wetten moeten vastleggen.
De wind heeft het recht om te waaien, dat is zijn wezen. De zee heeft het recht golven op de kust te laten rollen, dat is een natuurwet voor de zee. Het schip is slachtoffer en gaat ten onder, maar had toch eigenlijk het recht om te overleven? En de mens? Ja, die is de zondaar. Die stuurt het schip de zee op, die belemmert de golven met dijken, die….etc.
Het weerwoord van de milieubeweging is, dat de wetten die het milieu moeten beschermen, altijd achteraf worden geformuleerd, als het leed al geschied is. Als de natuur vernield is door de wijze waarop mensen die hebben gebruikt voor eigen economisch belang, dan leidt wetgeving niet direct tot herstel. Kijk bijvoorbeeld naar de Maasvlakte. In de vijftiger jaren kon je van Hoek van Holland de Nieuwe Waterweg oversteken met een motorvlet om daar op het groene strand van het eiland Rozenburg op het westelijk puntje bij het kroondomein en vogelreservaat De Beer de meeuwenkolonies te bekijken. Tussen 1958 en 1964 is De Beer omgeploegd en is er het industriegebied Europoort aangelegd. Het natuurgebied werd veranderd in een terrein voor petrochemische industrie dat in de jaren daarna als Maasvlakte alleen maar groter is geworden. Nee, De Beer was weliswaar bijzonder, maar is niet beschermd en dus voor goed verdwenen. En dat is maar één voorbeeld. Natuurbeschermers willen daarom de rechten van een gebied kunnen vastleggen, voordat er uitbreidingsactiviteiten worden gepland.
Sinds de natuur eigen rechten wordt toegedicht, moeten we ook luisteren naar wat de zee er over te zeggen heeft en de dijken, het overstroomde land dat zeebodem werd en uiteindelijk de mensen en dieren die verdronken of ternauwernood overleefden. Heeft de natuur rechten? Is de natuur een rechtspersoon die kan opeisen zichzelf te zijn? Leuke gedachte, maar niet adequaat denk ik.
Dat neemt niet weg, dat het ongemakkelijk blijft om dergelijke ‘natuurrechten’ (bedacht door mensen) gelijk te schakelen met rechten die de waarde van mensen moeten beschermen. Er blijft toch een fundamenteel verschil tussen de wetgeving die wij kennen voor het menselijk samenleven en het erkennen dat ook de natuur uit tal van zelfstandige rechtspersonen bestaat.
Als bijvoorbeeld een rivier of een zee ‘rechten’ heeft, dan zal dat water toch ook ‘plichten’ moeten kennen. Wat als een rivier door een overstroming schade veroorzaakt en mensen doet verdrinken? Kunnen we die rivier dan daar op aanspreken? Heeft een zee het recht om de kust te bedreigen met hoge golven? Of is dat gewoon een onzinnige vraag en moeten we ons bij juridische zaken toch maar liever beperken tot het menselijke? Het respect hebben voor het water en het willen voorkomen dat het vervuilt of zo wordt veranderd dat het karakter verdwijnt, is voor watersporters eigenlijk vanzelfsprekend. Maar dat is heel iets anders dan te zeggen dat ons vaarwater zelf rechten heeft. Het zijn wijzelf, die deze rechten bedenken.
