Pijp Toeback

De 'Pijp Toeback' werd in 1948 gebouwd op de scheepswerf Van de Voorde in Antwerpen. Het schip werd als zeiljacht in geklonken staal gebouwd voor en naar de plannen van kartonondernemer Edgard De Graef uit Antwerpen.

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/99007

Bijna elk weekend werden de zeilen gehesen en ging het meestal richting Nederland (Terneuzen, Breskens, Vlissingen) of via Hansweert naar de Oosterschelde (Wemeldinge, Goes, Yerseke). Voor langere perioden ging de tocht naar het IJsselmeer en de Wadden. De Pijp Toeback was een graag geziene gast bij de Zeeuwse wedstrijden, vooral tijdens de Deltaweek. Maar ook bij de Van Loon Hardzeildag in Veere, de Mosseltocht naar Antwerpen en andere evenementen was de familie Antheunis met vrienden graag van de partij. Na bijna 30 jaar varen gaat de leeftijd echter een rol spelen en zoeken Paul en zijn vrouw liefhebbers aan wie ze hun liefde voor dit fraaie, snel zeilende jacht, kunnen overdragen.

Het kan niet anders of een redactie-platbodem voor de Spiegel is een historisch schip. Dat had ieder type kunnen zijn, maar om te benadrukken dat we niet alleen Nederlandse lezers hebben maar ook een behoorlijk aantal Duitse en Belgische abonnees, is het wel zo mooi om te kiezen voor een "grensoverschrijdend model". Een hoogaars dus, waarmee in de Scheldedelta druk gevist werd door de Nederlanders, ter-wijl de Belgen er vele hadden voor hun plezier. 
Een schip met geschiedenis maakt altijd de tongen los en zorgt voor een stortvloed aan verhalen - we moeten er nog veel verifiëren. Al zijn we wel meteen achter dat gruwelijke verhaal over een verdrinking aangegaan. Het schip zou een keer omgeslagen zijn, waarna een opvarende die op het toilet zat niet meer bevrijd kon worden. Nu is 'oral history', oftewel mondelinge overlevering, altijd 'tricky' als die niet gestaafd wordt door andere bronnen, dus gingen we op onderzoek uit. Volgens erkend "hoogaarshistoricus" Peter Hamer is er sprake van een mythe. 
Het fenomeen redactieboot is geen onbekende in de Nederlandse watersportmedia. De inmiddels ter ziele Waterkampioen had er in het verleden zelfs meerdere en ze werden volop ingezet. De schepen waren een soort verhalenmotor: er werd aan gewerkt, er werden reizen mee gemaakt, ze waren aanwezig op evenementen en veel daarvan werd aan het papier toevertrouwd.
Met onze redactieplatbodem willen we het-zelfde bereiken, zij het iets minder ambitieus, zij moet een kapstok vormen waaraan je de nodige verhalen kunt ophangen. Het eerste verhaalidee hadden we meteen al te pakken: in dit nummer start Wim de Bruijn's serie over hout als bouwmateriaal. Een onderdeel daarvan betreft houtrot. Nu blijkt de masttop van de Spiegelboot daaraan onderhevig en kunnen we in een volgend nummer laten zien hoe die vakkundig gerepareerd wordt. Maar Wim constateerde ook tijdens de keuring van de rondhouten bij de aankoop (op zich al een artikel waard!): de mast is hol verlijmd met een oudere lijmsoort - hoe ga je daarmee om in de (nabije) toekomst?
De hoofdredacteur heeft weer andere zorgen: hij wil best zijn drie meiden "inzetten" voor een artikel over zeilen met jonge kinderen, maar maakt zich zorgen over het gaskacheltje (met open vlam) dat nu in de boot hangt... dat kan toch zeker wel anders?
En we gaan ons best doen om het schip naar evenementen te brengen, zodat u ons op uw beurt weer kunt voeden met ideeën voor artikelen. Waar wilt u het schip weleens naartoe laten komen? Of over welk vaargebied wilt u meer informatie. Welke verbeteringen zou u op deze platbodem doorgevoerd willen zien, et cetera. Wie nu al ideeën heeft kan een mail sturen naar redactie@spiegelderzeilvaart.nl.

Kort voor de overdracht van de redactieboot vroegen we Robin Hoekstra van het Bureau Scheepvaart Certificering (BSC) om mast en giek van de hoogaars te keuren. Een verstandige zet want zo leerden we snel meer over de staat van de rondhouten. De giek was direct toe aan een reparatie; de mast vraagt om een renovatie op de langere termijn.
Een boot kopen in het late najaar is weer-technisch gezien meestal geen vrolijke aangelegenheid. Dus was er sprake van een miezerige dag toen de redactiehoogaars voor de wal lag bij platbodemcentrum Heech by de Mar. Martin Koekebakker had de mast al gestreken met behulp van zijn kraan, zodat inspecteur Robin Hoekstra van BSC de liggende mast kon inspecteren. Met een stevige houten hamer werd de mast over de hele lengte rondom beklopt en nauwkeurig werd geluisterd of de klank van de klap veranderde. Rottend en/of aangetast hout geeft nu eenmaal een heel andere klank dan gezond hout.
Al snel constateerde Robin dat het hier gaat om een holle, gelijmde mast met een meer dan voldoende diameter, die zeker al ruim dertig jaar oud is. De mastdelen waren ooit gelijmd met een witte, kleurloze lijm. We vermoeden dat het Beenderlijm is die tot enkele decennia terug veel werd gebruikt. Deze lijm moest worden opgewarmd en dan warm op het hout worden gesmeerd. Maar reëler is het om te denken aan UF-lijm. UF staat voor Ureum Formaldehyde. Het nadeel van deze lijm is dat hij blijft doorharden, totdat hij na een jaar of 30 is uitgewerkt. Het resultaat is dan een lijmverbinding die gemakkelijk loslaat. Mastenmakers komen regelmatig gelijmde houten masten tegen die met deze lijmen zijn verlijmd. Als je de beslagbanden verwijderd, dan vallen ze in sommige gevallen spontaan uit elkaar. Anders helpt een wig in de naad slaan al om de delen te splijten. Dat klinkt dramatischer dan het is, want het masthout is vaak nog onaangetast. Na het wegschuren van de uitgekristalliseerde lijmresten kun je de mastdelen gewoon weer aan elkaar lijmen met een moderne lijmsoort.

Op veel oudere schepen behoren elektriciteit en elektronica tot de categorie ondergeschoven kindjes, op de redactieboot (geboortejaar 1948) is dat niet veel anders. Onze technisch redacteur maakte een inventarisatie en kijkt wat er moet gebeuren om aan zijn strenge, moderne maatstaven te voldoen.
De conclusie dat er 'redelijk wat werk aan de winkel is' om de techniek naar een hedendaagse en bovenal veilige standaard te tillen, lijkt niet overdreven. Daar is een duidelijk plan van aanpak voor nodig, gebaseerd op de vaarplannen met het schip in de toekomst en vragen als de gewenste mate van comfort, gemak en misschien ook groener varen. Vanzelfsprekend komen daarbij ook de financiën om de hoek kijken. Daarover meer in de volgende editie! 

Twee Spiegels geleden bekeken we de elektrische en elektronische uitrusting van het redactieschip. Nauwelijks bekomen van de schrik maakt technisch redacteur René Westerhuis de eerste ruwe schetsen voor een renovatieplan dat wel voldoet aan zijn eisen. Redelijk wat werk aan de winkel was onze conclusie in het voorgaande artikel, maar waar begin je? Allereerst bij die zaken waar de veiligheid in het geding is. De walinstallatie prijkt dan ook met vijf sterren bovenaan het lijstje om direct aan te pakken of voorlopig maar even niet meer te gebruiken.

Voor onze serie over de techniek aan boord van het redactieschip kruipen we ditmaal de motorruimte in. Daar stampt een uiterst betrouwbare Lombardini van Italiaanse makelij. Eigenlijk hoef je na het starten nauwelijks meer een blik op het bedieningspaneel te werpen, maar toch zou het handig zijn de motorprestaties op het beeldscherm van de (nieuw aan te schaffen) plotter uit te kunnen lezen. Kan dat? Bij nieuwere motoren werkend met een CAN-bus J1939 of Volvo Penta EVC-protocol, vormt dat nauwelijks probleem. Met een NMEA-zoon interface en een passende adapterkabel is het vrijwel een kwestie van 'plug & play'. Bij de 'oud­jes' (ruwweg alle motoren van voor het nieuwe millennium) gaat het iets lastiger en moeten meestal de knip- en krimptangen er aan te pas komen. Voordeel is wel dat het instrumentarium met bijbehorende bedrading uit die tijd strikt genomen meestal uitblinkt door eenvoud.

In de serie over de techniek aan boord van het redactieschip mag een nadere blik op de accu's niet ontbreken. In de drie scenario's tot verbetering van de elektrische installatie staat weliswaar geen kruisje bij 'direct vervangen, vrijwel iedere schipper weet: dat is slechts een kwestie van tijd! Er bestaan maar weinig `scheepsbenodigdheden' die zo'n metamorfose hebben ondergaan als de accu's. De rechthoekige zwarte bakken met loden polen en draaidopjes met een onaangename geur die al meer dan honderd jaar het beeld bepaalden, maakten plaats voor een scala aan fraaie kleuren en sterk uiteenlopende, volledig gesloten vormen.

Afgelopen najaar prikten we ineens met een vinger door het roerblad van de redactiehoogaars heen. Omdat Wim Mendelts in Spiegel 2021-01 had laten zien hoe je volgens hem een goed roer maakt, haalden we hem erbij. Na de "prikactie" stond reparatie van het roer hoog op het verlanglijstje. Bij nader inzien zagen de voorste delen van het roer er toch slechter uit dan gedacht. Boven de waterlijn waren de naden aangetast en de kop boven het helmhout was ingewaterd, waardoor er scheuren waren ontstaan. Direct boven de waterlijn was achterstallig lakwerk, waardoor het eiken was ingevreten en naden waren aangetast. Maar dat was niet het enige, vreemd genoeg was het roerblad nog ernstiger aangetast, juist onder de waterlijn. Hier zat dus dat gat in het blad dat niet veel later werd overgebracht naar Scheepstimmerwerf 't Berghout in Koudum.

In SdZ 2020.5 schreven we over de keuring van mast en rondhouten van de redactiehoogaars. Omdat er in de oude lijmnaden als eens 'veren' waren gelijmd en de mast rondom was voorzien van een glasvezelmat met epoxyhars, was het raadzaam om alles serieuzer te controleren. Dat gebeurde bij Mastenmaker Piet Blaauw in Stavoren.
Bij de keuring van de mast in 2020 hadden we al een plankje onderin de mastvoet gezien, dat door de expert niet werd weggehaald, omdat voor ver-wijderen 'destructief onderzoek' moest worden gedaan. Omdat er toch wat aan het beslag van de mast moest gebeuren werd deze bij Mastenmaker Piet Blaauw afgeleverd. Hij verwijderde het plankje, tilde de mast bij de hommer op en.... er kwam een grote hoeveelheid water uit de holle mast lopen. Oorzaak: waarschijnlijk een lekkende kitnaad in de masttop, waarvoor bij de keuring al was gewaarschuwd.
Om zekerheid te krijgen over de staat van de mast, moet je dan alle beslag verwijderen, de glasvezel met epoxyhars verwijderen en wiggen slaan tussen de lijmnaden. Het vermoeden bestond dat er voor het lijmen van de mast ouderwetse UF-lijm was gebruikt, deze lijm blijft altijd doorharden tot de kracht volledig weg is. Regelmatig worden oude houten masten op deze manier weer losse onderdelen! Als het hout nog gezond is, kun je de lijm wegschaven; alleen schuren is niet voldoende, omdat de lijm ook in het hout is getrokken. Als je niet wat hout afschaaft, krijg je geen goede lijmverbinding met nieuwe lijm. Piet adviseerde om al dat werk niet uit te voeren, maar een nieuwe mast te maken. In prijs zou het weinig schelen, vanwege de vele uren die in een reparatie zouden gaan zitten en dan had je nog een oude mast! Bovendien heb je met een nieuwe, gelijmde mast voor de komende periode de zekerheid dat je geen problemen hoeft te verwachten en dat is ook veel waard! Daarnaast vonden we de mast nogal overbeme-ten en niet erg 'elegant', de nieuwe kon wel wat lichter worden gemaakt. Maar van het een rol je in het ander zoals iedereen met een oud schip (1947) weet. Als gevolg van die beslissing zou ook de mastkoker moeten worden aangepast. Maar eigenlijk was die ook aan vervanging toe.

Na het lijmen en lakken van een nieuwe mast voor de redactiehoogaars (zie SdZ 2024.2) bleek er ook nieuw masttopbeslag nodig. En omdat de mast ook een maatje lichter werd gemaakt, werd er bij Blom in Hindeloopen een nieuwe mastvoet gelast, want de oude was eveneens aan vervanging toe. Het resultaat mag er zijn.
In de loop der jaren was er aan het masttopbeslag het een en ander aangepast. Op de foto van de oude situatie zien we dat het blok voor het fokkeval, de tophoek van de fok lelijk naar de hommer trekt. Het voorlijk van de fok is kennelijk te lang, dus werd de hommer bij de nieuwe mast wat hoger gemaakt. Bovendien was het voorstag met een lus om de mast bevestigd, zodat het blok en het stag niet in een lijn liepen. Het fokkeval kon beter aan een oog op een mastband worden bevestigd, met iets ervoor het bevestigingspunt voor het stag.
Het onderste halende part van het piekeval schavielt tegen de gaffel, maar dat valt niet te verbeteren met deze sterk gebogen gaffel en aparte aangrijpingspunten voor het piekeval. Het voordeel van de draaibare hanepoten is wel dat ze meebewegen als de grootzeilschoot wordt gevierd. Zo blijft het val altijd zuiver over de schijf lopen en zal het minder slijten.
Met dit allemaal in het achterhoofd en de mogelijkheid om het beslag meteen in rvs uit te voeren ging bij Piet Blaauw zoon Romke aan de slag met het staalwerk.