Scheepstypologieën - Werkgroep Tuigerij & Documentatie LVBHB
Klippers, aken, tjalken, steile stevens en Westlanders in beeld gebracht
Tijdens het verzamelen en verwerken van scheepsgegevens van heden ten dage nog zeilende, voormalige binnenvaartschepen stelde de Werkgroep Tuigerij & Documentatie van de Landelijke Vereniging tot Behoud van het Zeilend Bedrijfsvaartuig een aantal typologieën samen. Tesamen vormen zij de inhoud van dit boek. De tekst, die bestaat uit uitgebreide beschrijvingen van de aak (A), klipper (B), tjalk (C), steilsteven (0) en Westlander (E), is samengesteld met de kennis en mogelijkheden die in de werkgroep aanwezig waren. De beschrijvingen zijn niet gelijkvormig van opbouwen niveau. Dit komt doordat de diverse auteurs het onderwerp ieder op hun eigen manier hebben benaderd en de een meer in staat was onderzoek te plegen dan de ander. De opzet van deze publicatie is u, lezers, te stimuleren eveneens in de materie te duiken en ons te informeren, of zelf tot publicaties te komen. En hoewel wij weten dat de afleveringen ten opzichte van elkaar misschien ietwat onevenwichtig zijn, voelen wij ons in deze bedoeling gesterkt door het feit dat in het begin van de jaren zestig het boek Ronde en platbodemjachten van T. Huitema werd uitgegeven. Oók in zijn boek zijn diverse hoofdstukken onevenwichtig van inhoud, niveau en opbouw, maar het is in de loop der jaren uitgegroeid tot een standaardwerk voor de bestudering en de restauratie van de ronde en platbodemjachten, en eind 1987 uitgekomen in een zesde herziene en aangevulde druk.
Met woordenlijst, verspreidingsgebied en bronnenoverzicht
Achter in het boek vindt u een verklarende woordenlijst, waarin de typische zeilvaarttermen nog eens beknopt worden uitgelegd. Tevens zullen wij u hier vertellen welke literatuur en bronnen ons geholpen hebben; u zult ontdekken dat hieronder vele oude boeken vermeld worden die niet meer in de boekhandel verkrijgbaar zijn, maar alleen nog tweedehands of antiquarisch. veelal zijn deze boekwerken nog wel in de musea en universiteitsbibliotheken of openbare bibliotheken ter inzage. Na deze literatuuropgave zullen wij tevens een verantwoording geven wie de afbeeldingen maakten of leverden. De meeste hoofdstukken verschenen reeds eerder in de nummers 1986-1, 2, 3, 4 (I), 5 (11),6 (lIl), 7 (IV), 8, IQ en 1987-1 van Spiegel der Zeilvaart. In deze uitgave geven we echter een geheel nieuwe versie van het akenverhaal en een compleet nieuw hoofdstuk over de steilstevens en de luxe-motor. Ook is de bibliografie (aan het einde van het boek) aangepast aan de mogelijkheden tot aankoop op dit moment.
Naast het standaardwerk 'Ronde en platbodemjachten' van Huitema en 'Schepen die verdwijnen' van Sopers was er behoefte aan informatie over de voormalige zeilende vrachtschepen waarvan er nu weer vele honderden onder zeil zijn gebracht. De Werkgroep Tuigerij & Documentatie van de Landelijke Vereniging tot Behoud van het Zeilend Bedrijfsvaartuig werkte jarenlang om alle mogelijke gegevens `boven water' te krijgen en verantwoord vast te leggen in woord en beeld. Een eerste verslag verscheen in een uitgebreide artikelenserie in Spiegel der Zeilvaart. Op deze serie kwamen veel aanvullingen van oud-schippers die werden verwerkt in deze uitgave. Het is boeiend te lezen over de vele scheepstypen die in ons land rondzeilden, wat ze vervoerden en hoe elke streek eigen eisen stelde.
De 10 hoofdstukken in de Spiegel der Zeilvaart in 1986 en 1987
SdZ 1986 nr08 oktober - Verklarende Woordenlijst deel 8
De Nederlandse zeilende binnenvaart telt een verscheidenheid aan scheepstypen die in een aantal families kunnen worden onderverdeeld. Van de schepen die voor de vrachtvaart bestemd waren zijn de belangrijkste families de tjalken, de westlanders, de aken, de klippers en de steilstevens; en zelfs binnen zo'n familie bestaan er nog grote verschillen.
Vaargebied en gebruiksdoel waren veelal bepalend voor de afmetingen van het schip en voor de grootte en vorm van de tuigage. Het ging er om - binnen beperkte afmetingen begrensd o.a. door de maten van bruggen en sluizen - zoveel mogelijk laadvermogen te krijgen.
De wens van de schipper/eigenaar speelde bij de bouw ook een grote rol. De een wilde veel laadvermogen, de ander wilde een snel schip, de derde wilde via bepaalde in breedte en diepte beperkende waterwegen kunnen varen. De schepen werden gebruikt voor het vervoer van alle soorten lading zoals: turf, terpaarde, mest, aardappelen, bieten, stenen, zand, grind, vlas, graan. Soms werd deze lading in opdracht van een verlader vervoerd, soms ook berustte de vaart op eigen handel (bijvoorbeeld turf, aardappelen, mest, zand en grind). Meestal woonde het schippersgezin aan boord. Hun woning, in de roef of in de ruimte onder het al dan nietverhoogde dek, bevond zich in het achterschip.
De uiteenlopende eisen die aan de schepen gesteld werden en de grote invloed van de schippers/eigenaren op de bouw, de tuigage en de uitrusting van het schip hebben ertoe geleid dat zelfs binnen één scheepstype belangrijke onderlinge verschillen zijn opgetreden. Dit betekent dat „Het Originele Schip" van een bepaald type niet bestaat. Wel is in zijn algemeenheid aan te geven welke vormen, constructies en materialen in de tijd van de zeilende vrachtvaart gebruikelijk waren. De ontwikkeling van de techniek leidde toen al tot aanpassingen van sommige onderdelen van het schip. Een voorbeeld hiervan is de vervanging van touw door staaldraad, van takels door lieren; de verandering van ijzer- naar staalplaat in de scheepsbouw en de langzaam maar zekere motorisering, eerst een opduwer en via een lamme arm naar de ingebouwde motor.
Om een indruk te krijgen hoe moeilijk het is om uit de verscheidenheid van scheepsbenamingen het type schip te lezen, hebben we een lijst met namen samengesteld. Deze namen hebben we letterlijk opgegeven gekregen van hedendaagse zeilschippers en laten goed de volledige willekeur van typeaanduiding zien. Om toch enigszins een inzicht te krijgen onder welke groep/familie een type schip valt zijn er achter de benamingen twee letterkombinaties opgenomen.
Een waterval van scheepsbenamingen
| 1 aak 2 aakschip 3 aaktjalk 4 aakvormige tjalk 5 Belgische klipperaak 6 Belgische motor 7 beurtscheep 8 beurtschip 9 boeier-aak 10 boeieraak 11 boeieraakschip 12 bolaak 13 bolle met boorden 14 bolpraam 15 bolschip 16 boltjalk 17 (boter)tjalk 18 dektjalk 19 dodewaards model hagenaar 20 ewer 21 frachtewer 22 Franse motor 23 Fries aardappel skûtsje 24 Friesche tjalk 25 Friese klipper 26 Friese tjalk 27 Friese vrachtaak 28 Fries skûtsje 29 's-Graventnoersche klipperaak 30 Groninger hol 31 Groninger holpraamschip 32 Groninger boischip (met boord) 33 Groninger boltjalk 34 Groninger drie-mastschoener 35 Groninger klipper 36 Groninger oostzeetjalk 37 Groninger slof 38 Groninger steilsteven 39 Groninger steilstevenaak 40 Groningertjalk 41 Groninger tjalk 42 Groninger tjalk (gebouwd onder klasse) 43 Groninger tjalkje 44 Groninger zeetjalk 45 Groninger oostzeetjalk 46 Groningse tjalk 47 Groninger tjalk 48 Haagenaar 49 Hagenaar 50 Hagenaar (doodewaarder) 51 Hasselteraak |
52 Hasselter aak 53 Hasselter-aak 54 hevelaak 55 hevelaakschip 56 Hollandse paviljoenschuit 57 Hollandse tjalk 58 IJsselaak 59 ijzeren aakscheepje 60 ijzeren kraak 61 ijzeren tjalk 62 ijzeren zeilschip 63 kagenaar 64 klipper 65 klipperaak 66 klipperaakschip 67 klipperschip 68 koftjalk 69 kraak 70 Lemmeraak 71 Lemmerjacht 72 Lemmer zeeschouw 73 Lemsteraak 74 logger 75 luxe motor 76 luxe motor met hulpzeilvermogen 77 motorschip 78 motortjalk 79 motortjalkschip 80 motorzeiltjalk 81 motor/zeiltjalk 82 Noordhollandse paviljoentjalk 83 Noordzeebotter 84 Oostzeeklipper 85 Oostzeetjalk 86 otter 87 pakschuit 88 paviljoenjacht 89 paviljoen kraak 90 paviljoen poon 91 paviljoenschuit 92 paviljoentjalk 93 paviljoen tjalk 94 peerdekontkastje 95 plat Groninger bolschip 96 platte schouw 97 poon 98 praamaak 99 rietaak 100 rivieren klipper 101 rivierschokker 102 roefschip |
103 Roosendaalse klipper 104 Roozendaalse klipper 105 schoener 106 schoeneraakje 107 schokkerboot 108 schuit 109 sintelaak 110 skûtsje 111 snijboon 112 spekhak 113 spiegelheek hesanewer 114 spitse praam 115 Staversche jol 116 Staverse jol 117 steilsteven 118 steilsteven met paardekont 119 stevenaak 120 stevenaakje 121 taske 122 tjalk 123 tjalkje 124 tjalkschip 125 tjalk schip 126 twee-mast koftjalk 127 tweemast rivierklipper 128 tweemast-schip 129 tweemast zeevaartuig 130 Volendammer kwak 131 Waalschokker 132 Wad en Sont klipper 133 Waspikker klipperaak 134 waterweglichter 135 Westlander 136 Westlander praam 137 Westlandse praam 138 Wieringeraak 139 zalmschouw 140 zandaakje 141 zeekotterschip 142 zeeschouw 143 zeetjalk 144 Zeeuwse klipper 145 Zeeuwse paviljoentjalk 146 Zeeuwse poon 147 Zeeuwse tjalk 148 zeil boeier aakschip 149 zeilklipper 150 zeiltjalk 151 zuiderwalse aak 152 Zuidholl. paviljoentjalk 153 Zuid Holl. paviljoentjalk |
SdZ 1986 nr08 oktober - Scheepstypologie Verklarende Woordenlijst deel 8
SdZ 1986 nr10 december - Geografische verspreiding deel 9
In vervolg op de overstelpende opgave van scheepstyperingen en benamingen in de vorige Spiegel der Zeilvaart vervolgt de werkgroep Tuigerij & Documentatie haar verhaal met een geografisch kijkplaatje. De combinatie van het staatje èn de kaart moet een indruk geven waar de diverse scheepstypen zoal hun gebruikelijke vaargebied hadden.
SdZ 1986 nr10 december - Scheepstypologie Geografische verspreiding deel 9
SdZ 1987 nr1 februari - Literatuur (89 boeken) deel 10
In dit hoofdstuk nemen wij u mee naar de literatuur. Al onze kennis is gebaseerd op gesprekken en geschreven bronnenonderzoek. Zo is onze zienswijze een vernieuwde samenvatting van reeds bestaande op papier vastgelegde kennis. Wij fungeerden alleen maar als tussenpersoon.
Toen wij, de werkgroep Tuigerij & Documentatie van de Landelijke Vereniging tot Behoud van het Zeilend Bedrijfsvaartuig, in de loop van 1983 het manuscript afsloten eindigden wij met een uitgebreide boekenlijst; een lijst boeken die wij aan de ene kant gebruikten voor ons historische onderzoek en anderzijds voor gebruik bij het daadwerkelijk restaureren van de door ons zo bewonderde schepen. Wij hopen dat u nog vele uren „ingespannen lezend" zult doorbrengen, al zullen een aantal boeken, die in de lijst nog als verkrijgbaar staan, ondertussen uitverkocht of moeilijk verkrijgbaar zijn.
SdZ 1987 nr1 februari - Scheepstypologie Literatuur (89 boeken) deel 10
Wim de Bruijn over de artikelen in de Spiegel en het boek Scheepstypologieën
Wim de Bruijn schrijft in de Spiegel der Zeilvaart van april 2016 nummer 3 in het kader van 40 jaar Spiegel over de verschenen artikelen en het boek Scheepstypologieën het volgende:
2016 is een mijlpaal voor Spiegel der Zeilvaart; het tijdschrift bereikt de veertigste jaargang. We kijken terug op artikelen en verhalen die beeldbepalend waren, of in ieder geval veel invloed hadden In 1986 stelde de Werkgroep Tuigerij & Documentatie van de toenmalige LVBZB een aantal typologieën samen, teneinde een publicatie van de verzamelde scheepsgegevens enigszins op te fleuren. Een jaar lang volgde er een waardevolle serie. Uiteindelijk kwamen ze tot een lijst met liefst 153 scheepsbenamingen, van aak tot Zuid-Hollandse paviljoentjalk. Ze publiceerden daarbij een kaart van Nederland met de aanduiding waar elk type schip voer. In de tiende aflevering werden 89 boeken, die de Werkgroep had geraadpleegd, uitgebreid besproken. Enkele van die boeken waren alleen antiquarisch verkrijgbaar.
In 1988 verscheen het boek Scheepstypologieën alsnog bij De Boer Maritiem, nadat alle commentaar van Spiegellezers was verwerkt. Er was weer een uniek boek boordevol waardevolle informatie over ons maritiem erfgoed op de markt gebracht. Het was snel uitverkocht en is nu heel moeilijk verkrijgbaar. Ik koester mijn eigen exemplaar!
SdZ 2016 nr03 april - 40 jaar Spiegel: Scheepstypologieën
CIP-Gegevens Kon. Bibl. Den Haag van het boek Scheepstypologieën
Scheepstypologie : klippers, aken, Westlanders en tjalken in beeld gebracht / onder red. van Floris Hin.
Houten : De Boer Maritiem.
Foto's, tek. Met lit. opg., reg.
ISBN 90-269-4496-9
SISO 658.61 UDC 629.123.4.034(492) (091) NUGI 465
Trefw.: zeilschepen ; Nederland ; geschiedenis / vrachtschepen ; Nederland ; geschiedenis.
Vormgeving Roland van Helden gvn
©1988 Unieboek bv, postbus 97, 3990 DB Houten