De tekenaar Pieter van Loon te gast op het zeejacht de 'Volhouder'

Nader onderzoek leerde dat Pieter van Loon vele tekeningen had gemaakt aan boord van de 'Volhouder'. Naast de tekeningen in het prentenkabinet van het Fries Scheepvaart Museum, wordt er ook in Museum Van Loon te Amsterdam een tekening van zijn hand bewaard, waarop de 'Volhouder' in volle glorie staat afgebeeld. In 2001 wijdde Museum Van Loon een tentoonstelling aan het tekenwerk van Pieter van Loon, getiteld "Reizen met Pieter van Loon (1801- 1873)". De samensteller van de tentoonstelling, mevrouw Joke den Hengst, heeft bij haar speurtocht naar tekeningen leden van de familie Van Loon bezocht. Bij sommige familieleden trof zij tientallen schetsboeken aan.
Zoals reizigers tegenwoordig de hoogtepunten van hun reizen vastleggen met de camera, zo legde Pieter van Loon zijn herinneringen vast in zijn schetsboeken. De tekeningen die hij in 1840 en 1841 tijdens zijn reizen door Friesland maakte zijn bijzonder omdat ze een beeld geven van het leven van alledag. Zonder pretentie en nauwkeurig observerend schetst Pieter van Loon, hoe dorpen en steden er uitzagen. Het beeld is niet opgepoetst. We zien niet alleen de mooie gebouwen maar ook de vervallen gedeelten van een stad of dorp. Ook de Friezen worden geschetst, met speciale aandacht voor kleding, zo lijkt het. Ook hier geldt: niet alleen de laatste mode is te zien, maar ook de kleding van hen die zich niet bekommerden om mode of die zich niet konden veroorloven dat te doen.

Biografie Pieter van Loon

Pieter van Loon werd op 19 augustus 1801 geboren te Amsterdam. Zijn vader was jonkheer mr. Jan Willem van Loon (1767-1839) en zijn moeder was jonkvrouw Philippina Constantia Isabella van Weede (1772-1842). Vader was advocaat te Amsterdam en lid van de Tweede Kamer. Als vertegenwoordiger van het district Amersfoort was hij in de Tweede Kamer medestander van Groen van Prinsterer. In totaal telde het gezin Van Loon-Van Weede negen kinderen. Pieter van Loon studeerde in Delft en was enige tijd werkzaam als ingenieur bij Rijkswaterstaat. Lang duurde dat niet. Pieter van Loon heeft eigenlijk nauwelijks gewerkt. Zijn leven bestond voornamelijk uit tekenen en reizen.
In 1834 trouwde Pieter van Loon met jonkvrouwe Theodora Johanna Calkoen (1802-1879) dochter van mr. Abraham Calkoen en Johanna van Weede. Meteen na hun huwelijk maakten Pieter en Dora een lange huwelijksreis door Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk en Italië. De reis had het karakter van een kunstreis. Toen de echtelieden de Italiaanse grens naderden, schreef Dora Calkoen haar familie dat zij nu "het land der kunsten" in zouden trekken. Dat verheugde haar zeer, vooral voor haar man, omdat hij zo van schoonheid hield, zo schreef ze. Tijdens de huwelijksreis maakte Pieter van Loon talloze schetsen, tekeningen en waterverfschilderingen. Uit de brieven aan de familie, deels in het Nederlands en deels in het Frans, blijkt dat Pieter en Dora gelukkig met elkaar waren. Een citaat uit een brief van Pieter: "Door en ik zijn springlevendig en amuzeeren ons als prinsen (...) Wij voelen ons regt gelukkig, En ik in het bijzonder, heb alle dag meer schik in me lieve Doret". Dora schreef dat het tekenwerk voor Pieter zeer belangrijk was. Ze noemde het zelfs zijn tweede natuur. Na hun huwelijksreis woonden Pieter en Dora van Loon in Utrecht. Hun huwelijk bleef kinderloos. Pieter van Loon stierf op 13 december 1873. Zijn vrouw stierf zes jaar later.

Oeuvre

Wie de leermeester van Pieter van Loon was, is niet bekend. In de familie wordt verteld dat hij les heeft gehad van Cornelis Kruseman (1797-1857). Concrete bewijzen daarvoor konden echter niet gevonden worden. Wel maakte Pieter van Loon in 1844 een portret van Cornelis Kruseman, toen ze in Rome waren. Op zijn beurt is Pieter van Loon afgebeeld op één van de portretten van Jan Adam Kruseman (1804-1862) een neef van voor-noemde Cornelis Kruseman. Het wordt bewaard in het prentenkabinet van de Rijksuniversiteit van leiden (collectie dr. A. Welcker).
Pieter van Loon was lid van "Kunstliefde" te Utrecht. Dit gezelschap was in 1807 opgericht en organiseerde jaarlijks een tentoonstelling van het werk van de leden. Ook werden er kunstbeschouwingen gehouden. In 1842 en 1847 was Pieter van Loon voorzitter van "Kunstliefde". Duizenden schetsen en tekeningen maakte Pieter van Loon. Alleen al in Museum van Loon te Amsterdam worden bijna 1.000 tekeningen van hem bewaard. Het zijn losse tekeningen en tekeningen in albums. Ook in andere openbare collecties worden tekeningen van Pieter van Loon bewaard, onder andere in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam, het Centraal Museum te Utrecht, het prentenkabinet van de Rijksuniversiteit van Leiden en het Fries Scheepvaart Museum. Maar verreweg de meeste tekeningen van Pieter van Loon zijn nog steeds particulier bezit.

Pieter van Loon in Friesland

In juni 1840 maakte Pieter van Loon meerdere bootreizen op het zeejacht De Volhouder. Dit jacht was eigendom van jonkheer Willem van Weede, de broer van zijn moeder. Samen met zijn zwager Jacob Joost Nepveu (1790-1859) en de schipper Frans van Geelen voeren ze over de Zuiderzee. Jacob Nepveu was getrouwd met Constantia Sophia Phillipina van Loon (1810-1858), een zus van Pieter. Pieter van Loon legde beelden van de reis vast in een van zijn genummerde schetsboekjes. Het boekje met de tekeningen uit 1840 heeft nummer 79 en draagt als titel "Natura Magistra Amsterdam". Deze titel slaat niet op de reis door Friesland, maar op zijn bezoeken aan de Amsterdamse dierentuin die wij nu als Artis kennen. Deze dierentuin was in 1838 opgericht door de sociëteit "Natura Artis Magistra" (natuur is de leermeesteres van de kunst). Van Loon deed in de dierentuin precies wat de oprichters voor ogen stond: wilde dieren bestuderen en tekenen en zo de kennis der "natuurlijke historie" bevorderen.
Daarna vertrok hij kennelijk met De Volhouder, want in het laatste deel van het schetsboekje zijn tekeningen van het jacht gemaakt. De eerste is getiteld "Vanuit de Cajuit van de Volhouwer". Het is een gezicht op het ruime, open middenschip van het jacht. Op het dek ligt de reddingboot en op het voordek staat een man. Vanuit het middenschip tekende Van Loon ook het vooronder, met half zichtbaar zijn reisgenoot Jacob Nepveu. Het onderschrift: "J. Nepveu in 't vooronder van de Volhouwer". Heel huiselijk is het tafereel in de achterkajuit. Afgemeerd in "De Nulde" spelen de beide mannen een spelletje schaak. Een van hen draagt pantoffels. De man met de pet (met oorkleppen) is waarschijnlijk de schipper, Frans van Geelen. De vierde scheepsprent uit het boekje met nummer 79 heeft als titel "J. Nepveu in de Volhouwer - junij 1840". Nepveu zit op het dek, vlak voor de deur van de achterkajuit.

De 'Volhouder'

Het zeejacht de 'Volhouder' was een bijzonder schip. Het werd gebouwd naar een ontwerp van de al eerder genoemde Friese scheepsontwerper Folkert Nicolaas van Loon. Hij maakte in 1825 de bouwtekeningen van het jacht, in opdracht van Willem Maurits van Weede te 's-Graveland. In zijn publicatie over zijn schepen "Handleiding tot den Burgerlijken Scheepsbouw" (1838) noemt Folkert van Loon het schip daarom "het zeejacht van 's-Graveland". Het schip werd in 1825 gebouwd door Eeltje Teadzes Holtrop te IJlst. De 'Volhouder' is een jacht met een ruime kuip. De opdrachtgever had Folkert van Loon gezegd dat zijn jacht moest lijken op de Volendammer en Urker visschuiten, die op de Zuiderzee hoge snelheden konden bereiken. Helemaal zeker is het niet, maar met visschuiten bedoelde de opdrachtgever waarschijnlijk botterachtige sche­pen. Pieter van Loon tekende op Urk zo'n schip. De tekening kreeg de titel "Eene Visch Schuit te Urk". De afbeelding is weliswaar schetsmatig, maar de overeenkomst met de Volhouder is duidelijk te zien.
Toen het zeejacht in IJlst van stapel liep bleek dat de ontwerper het door de opdrachtgever aangedragen voorbeeld van de visschuit iets te letterlijk had genomen. Het jacht was uitgerust met een bun en dat bleek niet de bedoeling van jonkheer Van Weede te zijn. Deze liet de bunplaten namelijk al snel vervangen door gewone huidgangen. Voor de stabiliteit van het schip was het nodig dat de bun met water gevuld bleef. Achteraf was dat niet eens ongelukkig, deze vloeibare ballast. Al naar gelang de zeegang en weersgesteldheid kon de bun met meer of minder water gevuld worden. En volgens Folkert van Loon voldeed dat heel erg goed.

De vorm van de Volhouder wijkt af van de traditionele boeiervorm. Boven het water was het schip namelijk aërodynamisch van vorm: vloeiende lijnen en cirkelvormige afrondingen bij de steven. Om de luchtweerstand te verminderen koos Van Loon voor een zogenaamd Amerikaans dek: weinig zeeg met een lage kop. Een veel lagere kop dan die van een botter, het uitgangspunt van Van Loon's ontwerp. De Volhouder was een snel schip. Folkert van Loon was zeer trots op zijn ontwerp van de Volhouder. Hij schreef: "Onder al de zeiljagten, welke naar mijne teekenwijze gebouwd zijn - ofschoon die nog al een aanmerkelijk getal uitmaken - is er tot heden nog geen ander geweest, dat zoo volkomen als dit, aan het oogmerk beantwoordt". De Volhouder was zijn pronkstuk. Nog een citaat: "Er kan geen volkomener bewijs bijgebragt worden, dat de scherpte de oorzaak van de snelheid niet is (...) maar dat een vlak, gelijkmatig afgerond en zacht gebogen ligchaam, dat zoo nabij mogelijk aan de oppervlakte des waters gelaten is, met den minsten tegenstand, den snelst mogelijken voortgang verkrijgt".
In de platenatlas bij de "Handleiding tot den burgerlijke scheepsbouw" is een tekening van de romp van het jacht opgenomen. Naar deze tekening is de romp van het model van Volhouder gebouwd. Aanvullende informatie voor het maken van het model kwam van de schetsen van tekenaar Pieter van Loon. Uit zijn tekeningen en schetsen werd duidelijk waar de kajuitdeuren waren gesitueerd, hoe het dektrapje er uit zag. Ook over de tuigage geven de tekeningen van Pieter van Loon meer informatie dan die van de scheepsontwerper Folkert van Loon. Op één van de tekeningen is bijvoorbeeld terloops, maar wel duidelijk aangegeven hoe de zwaardlopers getakeld zijn.
Jonkheer Willem van Weede en zijn zoon Hendrik (1817-1866) hoefden in Nederland geen haven- of loodsgeld te betalen. Als leden van de Koninklijke Nederlandsche Yachtclub kregen zij van Prins Hendrik de Zeevaarder een zogenaamde Open Brief (brevet), die hen vrijstelde van het betalen van havengeld.
Na het overlijden van Willem Maurits van Weede, kreeg diens zoon jonkheer Hendrik Maurits van Weede te Nijkerk het jacht in eigendom. In de patentbrief wordt het jacht een "gedeeltelijk overdekt Friesch jagt dienende tot vermaak" genoemd. Hiermee wordt niet een Fries jacht bedoeld zoals wij die nu kennen als scheepstypering. Dat blijkt ook uit een schets van Pieter van Loon van een "Friesch jacht": net als de Volhouder voert dit jacht een fok én een kluiver. In het archief van de familie Van Haersma de With (Rijksarchief Utrecht) wordt een foto van het jacht bewaard. De foto is in 1844 gemaakt. Op de foto voert het jacht een grote botterfok. In zijn beschrijving van het jacht zegt Folkert van Loon dat het schip was uitgevoerd met een brede fok. Dat is echter niet in overeenstemming met zijn tekening van de Volhouder in de platen-atlas. Daarop is duidelijk een overloop voor een smallere fok getekend. Waarschijnlijk konden beide soorten fokken bijgezet worden. Dat er stukken over het jacht De Volhouder worden bewaard in het archief van de familie Van Haersma de With komt doordat Willem Marcus van Weede (1848-1925), een kleinzoon van Willem Maurits van Weede, was getrouwd met Volkertina Adriana van Haersma de With (1857-1916). In 1896 was C. Bruyning te Amsterdam eigenaar van de Volhouder. In 1904 is de laatste vermelding van het jacht. Eigenaar was toen J. van Broekhuizen te Amsterdam. 

De reis in juni 1840

De tekenaar Pieter van Loon werd vergezeld door zijn zwager Jacob Nepveu en door Frans van Geelen, de schipper van De Volhouder. Nepveu is meermalen afgebeeld, deftig gekleed met hoge hoed en in een lange jas met bontkraag. Pieter van Loon maakte een tekening van een zogenaamde "manege". Een feestelijk bijeenkomst van heren en dames, op 25 juni 1840 gehouden op de Volhouder. Gegeten werd aan een lange tafel op het middendek. Pieter van Loon maakte zelfs een plattegrond van de tafelschikking. Veel van de gasten waren verwanten van de families Van Weede en Van Loon: Evert van Weede, Jetje van Weede, Marie Muralt, Caroline van Weede, Jan Nepveu, Caroline Craijvanger (een zus van Pieter van Loon), Willem van Weede (de eigenaar van het jacht), mevrouw Van Renswoude, Jacob Nepveu en diens vrouw Constantia van Loon (zus van Pieter van Loon), Max van Renswou, Cootje van Weede, Piet van Loon (de tekenaar), Sophie van Renswoude, Maurits van Weede (de latere eigenaar). Het vrolijke gezelschap voer op de Vecht bij Muiden en op de Zuiderzee bij Marken.