Het Spiegeljacht

Spiegeljacht herkomst en ontwikkeling

Het spiegeljacht was een jacht uit de 18e en 19e eeuw met een spiegel en/of een paviljoen, het werd daarom spiegeljacht of paviljoenjacht genoemd. Het was een ontwikkeling waarbij het paviljoen van het statenjacht en de open kuip samen met de kajuit, kombuis en het vooronder van de boeier waren samengevoegd. Hieruit blijkt dat het onderscheid tussen de verschillende typen jachten niet scherp is afgebakend. Het spiegeljacht was feitelijk een vervolg op het statenjacht en het speeljacht, het was eenvoudiger dan het statenjacht en daardoor minder kostbaar, maar wel comfortabeler dan het speeljacht.
De herkomst van de ontwikkeling zoals we die in het spiegeljacht tegenkomen komt tot uitdrukking in de indeling van het vaartuig. In het achterschip een ruime kamer, het paviljoen, toegankelijk vanuit de stuurkuip uitgerust met enkele zitbanken die ook als slaapplaats konden dienen, vensters aan de zijkanten, wellicht een gemak, en het geheel min of meer rijkelijk versierd met lofwerk. Vanuit de stuurkuip was de kajuit toegankelijk waarin ook zitbanken aanwezig waren die als slaapplaatsen te gebruiken waren. Verder was er in de kajuit een tafel in het midden waar een maaltijd gebruikt kon worden en tegen voorwand een open haard met opzij daarvan kasten. Voor de mast was een kombuis en bottelarij met een vuurplaats, aanrecht, watervaten en keukengerei. Geheel vooraan in het vooronder van het schip was de bergplaats voor zeilen, touw, loos gerei niet te vergeten het ankertouw.

Gebruik

Het standaard tuig van het spiegeljacht was de bezaan, een grootzeil met korte gaffel en een boom, verder een fok, kluiver en soms nog een buitenkluiver. Vaak werden deze schepen voorzien van een strijkbare mast; afhankelijk van het vaargebied. Voor de toplaag van de middenstand en andere welgestelde burgers uit die tijd was het spiegeljacht vooral een belangrijk vervoermiddel. Als we de staat van het wegennet uit die tijd in beschouwing nemen bood het zeker meer comfort dan het rijtuig. Bovendien waren er door het land ruim voldoende bevaarbare waterwegen voor handen.

Spelevaren

Vanzelfsprekend werd het spiegeljacht ook gebruikt om te spelevaren. Men wilde zich ermee onderscheiden zowel in uiterlijk als in het gebruik van het jacht en dus werden er ook zeilwedstrijden mee gevaren. Als in alle tijden ging het vooral om uit te maken wat het mooiste jacht was en welk jacht de snelste zeiler. Competitie is immers van alle tijden en dus was het jacht naast statussymbool ook vaak een middel zich te onderscheiden in het gebruik ervan tijdens georganiseerde zeilwedstrijden. Zelfs als men met belangrijke bezoekers uit binnen- of buitenland gezamenlijk onderweg was naar een bijeenkomst in Den Haag of Amsterdam kwam het soms tot onderlinge strijd; welk jacht was het snelst op de bestemming.

Zeilwedstrijden en admiraalzeilen

Zeilwedstrijden en admiraalzeilen werden dus regelmatig georganiseerd. Het admiraalzeilen was vooral in de 17e en de 18e eeuw een belangrijke vorm van zeilplezier. De verzamelde zeilschepen werden daarbij verdeeld in drie afdelingen onder de leiding van een admiraal, een viceadmiraal en een schout-bij-nacht. Vervolgens voerden de drie vloten onder commando van de admiraal talloze zeilmanoeuvres uit voor het oog van de verzamelde burgerij aan de wal. De deelnemende zeilschepen waren daarbij opgesierd met vlaggen en wimpels en er was veel tromgeroffel en muziek te horen. Soms ook werden met kleine kanonnetjes aan boord van de jachten saluutschoten afgegeven.
In Amsterdam en Rotterdam, maar ook in andere steden was het admiraalzeilen een belangrijke vorm van pleziervaren. Amsterdam was echter de stad waar vanwege de talloze bezoekers langs de boorden van het IJ en de Amstel het tot een waar volksvermaak uitgroeide.

Scheepsbouwmeesters

De belangrijke scheepsbouwmeesters bouwden ook graag dergelijke jachten, dit blijkt uit de tekeningen die door hen zijn gemaakt en bewaard zijn gebleven. Tot deze scheepsbouwmeesters behoorden Willem van Gendt, S. de Visser, J. Vlaming en anderen. Of J. de Vlaming een bouwmeester was kan worden betwijfeld, waarschijnlijk was hij een erudiete, in de scheepsbouw geïnteresseerd individu. Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam heeft een werktekening van Van Gendt van een 'zeil pleysier jacht' dat in 1761 werd gebouwd.

Restauratie van een model van een Spiegeljacht

Een gebruikelijke vorm van een verantwoorde restauratie beperkt zich tot een grondige reiniging van het object waarbij geen middelen mogen worden
gebruikt die schade aan het object (verf, lak en/of blank hout) kunnen veroorzaken. Vervolgens worden ontbrekende onderdelen voor zover mogelijk vervaardigd van dezelfde materialen als gebruikelijk waren in de tijd van het ontstaan van het model of zoals ze nog aanwezig zijn en vastgezet op een manier die verwijdering zonder schade mogelijk maakt. Tot slot zal de restaurateur alle werkzaamheden vastleggen in een logboek of een projectboek, en eventueel daarbij foto's toevoegen van de verschillende stadia van het restauratieproject. Op die manier blijft het ook voor toekomstige onderzoekers duidelijk wat tijdens het restauratieproject aan het model is toegevoegd of gewijzigd.
Bij de restauratie van het spiegeljacht is Cor Emke volgens deze werkwijze te werk gegaan. De fotoreportage geeft een goed beeld van de restaura­tie van het spiegeljacht die begon met de ontmanteling van het model. Vervolgens werden de romp en alle losse onderdelen grondig gereinigd en de ontbrekende onderdelen vervaardigd. Ten slotte werd het model opnieuw volgens de destijds gangbare wijze getuigd. De eigenaar had besloten dat er geen zeilen op moesten komen, omdat die naar zijn mening de schoonheid van het model te veel zouden verhullen.

De Maritieme reeks Scheepshistorie

In het tijdschrift Scheepshistorie wordt de historische context van meer en minder bekende scheepsmodellen belicht door specialisten op het gebied van maritieme geschiedenis en modelbouw. Daarnaast besteedt het tijdschrift aandacht aan de historische scheepsbouw. Een tijdschrift dat gretig aftrek vindt bij de grote groep modelbouwers in Nederland, maar dat inmiddels ook onder mensen met maritiem-historische belangstelling naam maakt.
Uitgever: Lanasta / Emmen, www.lanasta.com

Wij hebben toestemming gekregen om het artikel hier te publiceren.

Scheepshistorie nr11: Het Spiegeljacht historie en restauratie

Uit het Stamboek 2014 - Behou(d)t het Goede

Eind 2014 heeft het Stamboek het laatste Vlugschrift de titel "Rond 1900 bestonden ze nog: Spiegeljachten" verstuurd. 
In de tweede helft van de 17de eeuw nam het zeilen voor ontspanning een grote vlucht. Dat zal wel in verband gestaan hebben met de beëindiging van de 80-jarige oorlog. Er kwamen ruimere mogelijkheden voor luxe en vermaak. Voor het spelevaren werd doorgaans gebruik gemaakt van Spiegeljachten. Dikwijls worden deze jachten beschouwd als een mengvorm van boeiers en statenjachten.

Op dit Vlugschrift hebben we diverse reacties ter aanvulling op "Het Spiegeljacht" gekregen, die we hieronder bundelen.

Foto's van Jacob Olie (fotograaf) rond 1900 uit Beeldbank Archief Amsterdam

Schepenlijst KNZRV 1915

In 1915 heeft de KNZRV een prachtig vormgegeven schepenlijst gepresenteerd. Een goede bron van informatie over de schepen die toen in de vaart waren en waarvan de eigenaren lid waren van de KNZRV. Op deze lijst komt de 'Diena Gesiena' niet (meer) voor. Wel het houten Bezaanjacht 'Mignon' van A. Bos Pz. uit Dordrecht.

Spiegel der Zeilvaart maart 2000 nummer 2 - Vergeten ontwerp uit de achtiende eeuw

Veelal wordt voor herbouw van traditionele schepen teruggegrepen naar modellen van eind vorige eeuw, begin deze eeuw. Ewoud Hidde Bon ging nog verder terug, naar de tweede helft van de 18de eeuw en werd enthousiast over het Hollandse Heerenjacht, ontworpen door Chapman. Hij vroeg ook scheeps- en jachtbouwer Willem Stofberg uit Enkhuizen om zijn mening. Een opmerkelijk ontwerp!
Chapman heeft tijdens studiereizen opmetingen verricht aan talrijke schepen in Engeland, Frankrijk en Nederland. Later heeft hij deze gegevens verwerkt in lijn- en constructietekeningen. Het is bekend dat hij omstreeks 1750 een bezoek bracht aan diverse scheepswerven in Holland. Het door hem opgemeten en in tekening gebrachte Heerenjacht moet daarom dateren uit de periode 1730 - 1750. Het betreft een rondgebouwd en in het achterschip gepiekt vaartuig met platte spiegel, met één mast en zijzwaarden.

Bladzijden uit de Geschiedenis der jachthavens en van de Zeilsport te Amsterdam

Gedenkschrift uitgegeven bij Gelegenheid van het 40-jarig bestaan der Zeilvereniging “Het Y” 1885-1925 door Ernst Crone

Blz. 102 ……… Nederlandsche Zeil- en Roeivereniging ………De jonge vereeniging stak goed van wal door reeds op den laatsten dag van September 1848 een grooten wedstrijd uit te schrijven op het IJ.

Blz. 103 ……… Niet minder dan 22 vaartuigen hadden zich daarvoor aangemeld, zes van de Zaan, twee van Friesland, tien hoorden in Amsterdam thuis en de andere kwamen van Haarlem en Monnikendam. De omschrijving der deelnemende vaartuigen zou doen denken dat ze weinig op elkander geleken, want men vindt er onder aangeduid als open boeier, Vriesche boot, kopjacht, open Vriesch jagt, hekjacht, boeier, overdekt jagtje, open boeier, overdekte boeier, Vriesche tjotter, noorsche jol en Leidsche snebbe. Maar deze verschillen in de benamingen waren over het algemeen grooter dan die in de scheepsvormen. Het juist genoemde hekjacht was de “Oranjeboom” van den heer W. Bakker Bzn. ………….

Zeil en stoom op de Schelde - gedenkboek 125 jaar RYCB

Boek Platbodemjachten van J.K. Gipon: Paviljoenjacht

Het in dit hoofdstuk beschreven paviljoenjacht is niet een rechtstreekse vertaling van het Oud-Hollandse paviljoenjacht zoals dat enkele honderden jaren geleden hier te lande werd gebruikt. Petrejus zegt in zijn boek 'Oude Zeilschepen en hun modellen' dat het paviljoen- of spiegeljacht een combinatie was van boeier en statenjacht; ze hadden immers het platte achterschip en het paviljoen van een statenjacht en de roef en de stuurkuip van een boeier, terwijl ze ook als een boeier waren getuigd. Men zou het door Gipon gemaakte ontwerp eerder een parafrase op het thema spiegeljacht kunnen noemen, omdat het qua rompvorm aanmerkelijk van het oude voorbeeld afwijkt vanwege de spantdoorsneden, die niet rond zijn maar recht. Het werd getekend in opdracht van een Zwitser, die de romp in Nederland liet bouwen en die de afbouw later zelf verrichtte met de bedoeling om ermee te gaan zeilen op de Vierwaldstatersee.

Ook al is de rompvorm anders dan die van de vroegere spiegeljachten, toch oogt het ontwerp goed, hetgeen onder meer werd bereikt door de gebogen voorsteven en door de versiering van de raampartijen van het paviljoen. Een paviljoenjacht komt op natuurlijke wijze tegemoet aan de wens om de beschikking te hebben over twee kajuiten. Ook tegenwoordig worden om die reden moderne jachten vaak met een achterkajuit uitgerust. Deze achterkajuit is dan echter qua bewoning van minder belang dan de hoofdkajuit en heeft meestal geen ander doel dan het creëren van een paar gesepareerde slaapplaatsen.
Bij een paviljoenjacht daarentegen is de achterkajuit de hoofdverblijfplaats. De afmetingen daarvan zijn aanmerke¬lijk groter dan die van de thans op jachten gebruikelijke achterkajuit. Dat heeft twee consequenties. In de eerste plaats schuift hierdoor de stuurkuip een eindje naar voren, zodat een schip met een echte middenkuip ontstaat. In de tweede plaats heeft de achterlijke ligging van de hoofdkajuit vaak tot gevolg dat het kajuitdak hoger moet komen te liggen als men een bepaalde stahoogte wil bereiken. In het achter-schip loopt het vlak immers altijd omhoog. Er ontstaat dan een relatief hoog schip met een hoog zwaartepunt en de daarbij behorende consequenties voor de stabiliteit. Er zal bij de bouw van zo'n schip scherp op moeten worden gelet dat het zwaartepunt laag wordt gehouden door ballast of door een zwaar vlak, gecombineerd met besparing op topgewicht. Doet men dat niet dan krijgt men een tuitelig schip.

Een verdere bijzonderheid van een paviljoenjacht is gelegen in de besturing omdat een eventuele helmstok wel erg lang wordt. Dat probleem is bij dit ontwerp ondervangen door het aanbrengen van een stuurrad. De grootschoot wordt gevaren op een overloop op het paviljoendak en vandaar geleid naar een klamp bij het kuipschot.

Meer informatie

Op onze website staan een aantal artikelen waarin de Spiegeljachten uitgebreid worden genoemd:

• Monografie 11 - Twee Friese spiegeljachten
• Onderscheid moet er zijn - Pleziervaren in Nederland, een cultuurgeschiedenis
• Het water op - 400 jaar pleziervaart in Nederland