Uit het Stamboek - Behou(d)t het Goede - 2025 nummer 2
31 maart 2025
Het gebruik van katoenen zeilen
Wat er allemaal ooit is vastgelegd ....
We leven nu in een tijd waarin vrijwel alle nieuwe tuigen voor ronde en platbodemjachten computer designed zijn. Vrijwel alle zijn op maat gemaakt van hoogwaardige kunststoffen. Ze zijn behoorlijk vormvast.
Decennia geleden was de materiaalkeuze voor de zeilen op onze schepen vaak een discussiepunt. Je kon kiezen: dacron of katoen. Er zijn nog maar weinig schepen die katoenen zeilen hebben en er frequent mee zeilen. Gelukkig zijn er nog eigenaren die hun katoenen tuig nog hebben en het bij speciale gelegenheden gebruiken. De redenen waarom katoen buiten gebruik geraakt is, is dat de kwaliteit niet meer goed genoeg was om het voor zeilen te gebruiken. Het was niet sterk genoeg waardoor het snel uit de vorm raakte. Verder is katoen, omdat het een natuurproduct is gevoelig voor schimmels. Dacron deed daarom als alternatief zijn intrede, het is een kunststof dat sterk is en glad en geeft een goede stuwkracht mits het goed gesneden is.
Speurend naar de geschiedenis van de tjotter Noorderling liep ik tegen het volgende aan; ik heb geprobeerd mijn waarnemingen op te schrijven.
Katoenen zeilen en de overwegingen bij een nieuw (dacron)tuig
Tot ongeveer 1960 was het gebruikelijk dat zeilen van katoen gemaakt werden. Bij de Ronde en Platbodemjachten werd het incidenteel langer toegepast omdat de Stichting Stamboek Ronde en Platbodemjachten een eigen voorraad doek had waar uit geput kon worden. Dit doek is inmiddels al lang opgebruikt. In 2025 wordt katoen niet meer toegepast bij nieuwe tuigen. Het doek wordt niet meer gemaakt en is niet meer in de handel leverbaar, terwijl het dacron kwalitatief vele malen beter is.
Bij de tjotter Noorderling zit in 2025 een set katoen zeilen, waar nog steeds mee gezeild wordt. Ze zeilt hier goed mee, al blijft ze in wedstrijden duidelijk achter bij de Fjouwerachten Twa Sisters, Jonge Minne en Hilda. De stormfok bij de tjotter is met de handgemaakt en is te zien op meerdere oude foto’s van het scheepje.
Katoenen zeilen hebben zorg nodig. Schimmels slaan makkelijk toe. De zeilen van de Noorderling zijn vrij van schimmelvlekken. Dit betekent dat sinds ze gemaakt zijn, ze altijd goed onderhouden zijn. Lees: gebruikt en zorgvuldig gedroogd voor ze opgeborgen werden. Zeker de fok op een tjotter houd je onder het zeilen niet droog! Gezien de merken van zeilmaker Molenaar uit Grouw en de aanwezigheid van rakbanden aan de fok (In plaats van de tegenwoordig gebruikte leuvers) moet het tuig ergens in de late veertiger of vroege vijftiger jaren van de 20e eeuw gemaakt zijn.
Gezien ervaring van anderen met hun ronde jachten zal de tjotter sneller gaan zeilen met een nieuw dacron tuig. De grotere winddichtheid en de beter vorm zijn hier dan mede debet aan.
Ervaringen met een katoenen tuig
Op deze plek is het misschien wel aardig om de ervaringen met het katoenen tuig op de Noorderling tussen 2019 en 2025 te beschrijven.
Omdat katoen een natuurproduct is, moet je er altijd rekening houden, dat het kan gaan werken. Wanneer het nat wordt zal het gaan krimpen, wanneer het goed droog is zal het wat ruimer gaan zitten. In de loop der jaren is het onderlijk van het grootzeil van de Noorderling echt ruimer geworden. Om het grootzeil goed te zetten moet het helemaal achter op de giek vast gezet worden. Zelfs zover naar achteren, nog achter het oog dat hier voor bedoeld is, tegen het bevestigingspunt van de kraanlijn. De giek zou eigenlijk verlengd moeten worden. Kortom het grootzeil is zo opgerekt dat het binnen de bestaande verstelmogelijkheden bijna niet meer goed gezet kan worden. Mede hierdoor, een plezierige bijkomstigheid, zeilt ze goed aan de wind.
In zijn algemeenheid kun je over de zeilen op een zeilboot zeggen dat de banen waarvan ze gemaakt zijn op een zodanige manier over elkaar heen genaaid zijn dat er een bepaalde bolling gecreëerd wordt. Dit is het vakmanschap van de zeilmaker. Bij een katoenen tuig wil deze bolling zich in de loop der tijd gaan verplaatsen. Dit in tegenstelling tot een dacrontuig dat veel vormvaster is. Het maakt uit of een tuig vertikaal- zoals bij een platbodem of horizontaal gesneden is zoals bij een scherp jacht. Toen ik ooit een oude scherpe zeilboot kreeg met een, toen nog goed katoenen tuig erop had ik dit in drie jaar tijd zo uit model gezeild dat de schoothoek van de giek bijna het achterdek raakte. Met het nieuwe dacron tuig dat ik liet maken voelde je het schip al zeilend accelereren.
Katoen kan bij de juiste behandeling lang meegaan
Toen Robin eigenaar van de Noorderling werd, wilde hij het scheepje eerst volledig doorgronden en wilde hij weten hoe ze zeilde en hoe de boot zich tot het tuig verhield en andersom, voordat hij er een nieuw tuig bij wil laten maken. Robin heeft veel met dit katoenen tuig gezeild. In 2023 meer dan 60x. Genoeg om een zuiver oordeel over boot en tuig te kunnen geven. In 2023 kreeg dit tuig tijdens een zeilwedstrijd op de Wijde Ee bij Oudega een aantal hoosbuien over zich heen. Het tuig werd door en door nat en het kromp.
Na deze bui bleek dat vooral de lijken erg krompen. Het voorlijk van de fok kromp in deze situaties zo’n 15 centimeter. Het voorlijk van het zeil wel 18 cm. Het doek kromp duidelijk anders, waarbij de bolling zich nogal ging verplaatsen. Dat zorgvuldig drogen dan van belang is zal duidelijk zijn. Vervolgens moet het daarna met zorg weer (in)gezeild gaan worden. Zeilen met harde wind en een rif is in zo’n situatie dan uit den boze. Robin, maar net zo goed eerdere eigenaren, zijn zuinig op het tuig geweest. Bij goed gebruik en goed onderhoud kan een katoenen tuig dus zeker zeventig jaar gebruikt worden. Het bewijs is geleverd.
Toekomst
Er zal, waarschijnlijk op niet al te lange termijn, een volledig nieuw dacron tuig moeten komen en als bijkomende aanpassing zal de giek mogelijk nog een fractie verlengd moeten worden. Voordat er een nieuw tuig aangemeten gaat worden moest de botteloef nog in de oorspronkelijke positie geplaatst worden. Na meerdere restauraties en reparaties (3x een nieuwe steven) wees deze overduidelijk (te) schuin omhoog. Oorspronkelijk was het bijna horizontaal geplaatst zoals te zien is op oude foto’s. De botteloef is in de winter van 2024/2025 weer terug geplaatst in zijn oorspronkelijke positie.
Bij het inmeten van een nieuwe fok is het handiger dat deze verandering op voorhand gedaan is. Omdat een platbodemtuig maatwerk is, is het verstandig alle vaste punten op de juiste plek te hebben. De juiste positie van de botteloef is dan essentieel. En passant kon de voorsteven gemodelleerd worden naar de oorspronkelijke vorm zoals die eveneens op oude foto’s te zien is.
Vooralsnog zal het komende zeilseizoen gekeken worden hoe het oude katoenen tuig zich nu verhoudt tot de laatste aanpassingen aan de boot. Misschien laat Robin dit jaar een nieuw tuig maken. Ongetwijfeld wordt dit een modern tuig met “oude looks”. Het zou me zelfs niet verbazen wanneer hij weer rakbanden aan de fok laat maken.
Robin zoekt nog een goede oude gaffel uit een krom gegroeid stuk hout met gesmeed buitenbeslag. Mits het hem naar de zin is zou hij het willen gebruiken voor een nieuw tuig. Hij kan de gaffel die hij nu heeft dan aan het katoenen grootzeil laten zitten om het vervolgens op een show of reünie nog eens te kunnen tonen.
Wie kan Robin hieraan helpen? De totale lengte zou ongeveer 1.35m moeten zijn. Niet korter.
Het Vlugschrift "Uit het Stamboek - Behoud(t) het goede"
wordt samengesteld door Gerard ten Cate.
Alle vlugschriften "Behoud(t) het Goede" zijn in de SSRP-website verzameld in "Uit het Stamboek - Behoud(t) het goede" in onze verhalenbundel "Goed" Gebundeld.
Hierin bundelen we ons maandelijkse vlugschrift "Uit het Stamboek - Behou(d)t het Goede"; de verhaaltjes over maritieme zaken uit het dagelijks leven van Dirk Huizinga en onze Stamboekbijdrages in de Spiegel der Zeilvaart.