Salamander

Reactie van Joost Geise, eigenaar van de 'De Wulp' (ex 'Primrose'), september 2016

Joost Geise, eigenaar van de 'De Wulp' (ex 'Primrose') schrijft in september 2016:
In het jongste nummer van de Spiegel der Zeilvaart (nr 8, oktober 2016) staat op pag 59 een kort en lezenswaardig berichtje over de begonnen restauratie van de 'Salamander'. Daarbij wordt 1911 als bouwjaar vermeld en iets verder, dat de 'Salamander' als 1e van de 4 De Boer aken zou zijn gebouwd. Vergelijkbare informatie staat in de SdZ van april (nr 3 2016), waarbij op pag 29 als bijschrift van de 'Wulp' ook hier de 'Salamander' als 1e schip met bouwjaar 1911 staat genoemd.
In beide gevallen wordt hierbij verwezen naar het artikel van Jan Brilleman van de SdZ in 1989.9, maar ook naar de website van de SSRP.
Echter, naar mijn informatie is de 'Salamander' niet in 1911, maar in 1912 gebouwd en bovendien iets later gebouwd en geleverd dan de 'Primrose'/'Wulp'. Want bij het schrijven van mijn boekje "Honderd Jaar De Wulp ex Georgette" in 2012 ben ik uitvoerig gedoken in de archieven van Gebr. De Boer, die in het Fries Scheepvaartmuseum in Sneek worden bewaard. Daar kwam ik onder meer tegen dat 'De Wulp', toen nog onder de naam 'Primrose', tegelijk met de 'Salamander' op dezelfde dag (14 november 1911) is gecontracteerd. Het Bestek van de 'Salamander', met die datum, is opgenomen in het Salamander-deel van het Stamboek (hierboven). Dat bestek ben ik ook tegengekomen bij mijn archiefonderzoek, evenals het vrijwel gelijkluidende Bestek voor de 'Primrose'. Maar ik vond daar ook een overzicht van de fasen van de bouw van deze beide aken (bijlage, regel 8 en 9). Daarin is te zien dat de kiellegging (“Op stapel gezet”) voor de de 'Primrose' op 12 januari 1912 plaats vond en die van de 'Salamander' pas op 18 januari. Daarna volgen de Tewaterlating (7 juni resp 27 juni) en Geleverd (19 juli resp. 30 juli 1912). De 'Primrose'/'De Wulp' is daarmee de 1e aak, en niet de 2e van de vier 15 meter lemsteraakjachten Gebr. De Boer!

Jan Brilleman schrijft in zijn artikel uit 1989 dat de 'Salamander' in eerste instantie door De Boer voor eigen rekening op stapel is gezet en later door Herfurth als opdrachtgever is gekocht. Diezelfde informatie staat ook op de 'Salamander' pagina van het Stamboek. Dit lijkt echter niet consistent met de informatie van de fasen die De Boer zelf heeft opgeschreven. Ik heb in de archieven in Sneek ook nergens iets kunnen vinden dat wijst op een eerdere Op Stapel Zetting van de 'Salamander'. Misschien dat De Boer wel al in 1911 uitgewerkte tekeningen heeft gemaakt, die voor beide aken zijn gebruikt. Maar het lijkt me niet logisch te veronderstellen dat de 'Salamander' al in 1911 op stapel zou zijn gezet en dat De Boer vervolgens zelf 18 januari 1912 als datum daarvoor vermeldt.

Ik weet dus niet waar de vermelding van het bouwjaar 1911 voor de 'Salamander' op berust. Ik ben bezig met een artikeltje voor de SdZ om e.e.a. toe te lichten. 

Jaarboekje Société Royale Nautique Anversoise

De Salamander was één van de Lemsteraken van de Société Royale Nautique Anversoise (SRNA) (huidige naam Koninklijke Antwerpse Watersportvereniging "SRNA" vzw.)

De vier Lemsteraken werden gebouwd in de jaren 1911. '12. '13 en '15; ze zijn ongeveer vijftien meter lang en gebouwd als jacht. De eerste aak van 14,92 m werd aanvankelijk voor eigen rekening op stapel gezet, maar tijdens de bouw werd de 'Salamander' gekocht door de heer L. Herfurth uit Antwerpen. Kort daarna werd de heer O. van der Wacle ook uit Antwerpen, als compagnon aangetrokken. Ze zeilden met de 'Salamander', zeilnummer 0A27, veel wedstrijden op de Schelde en in Zeeland. Een belangrijke concurrent was in die tijd W.H. de Vos. Die had in 1911 een aak laten bouwen bij Stapel in Enkhuizen. Maar die voldeed niet aan zijn verwachtingen: de naam was „Niet Volmaakt". Doordat de 'Salamander' aanvankelijk voor eigen rekening werd gebouwd, komt deze aak pas in 1912 onder werfnummer 18 in de werfboeken voor. In de rekeningenboeken wordt in 1911 al melding gemaakt van een grote aak voor eigen rekening.
Bij het uitbreken van de eerste wereldoorlog in 1914 vlucht Herfurth met de 'Salamander' naar het neutraal gebleven Nederland. Wegens geldgebrek verkocht hij in 1918 het Lemsteraakjacht aan R. van den Arend. Deze zeilde ermee tot 1927: toen ging de aak over aan R.S.P. Schuil.

Brief van J. M. E. van Esser

Geachte heer Brilleman,
Door middel van dit schrijven wil ik gaarne reageren op uw artikel over de vier, 15 meter Lemsteraken, van november jl. in de Spiegel der Zeilvaart. Ik ben een van de zoons van J. H. J. van Esser (niet G. J. zoals vermeld staat in het artikel) oud eigenaar van de Lemsteraak de "Salamander". De "Salamander" werd door mijn vader gekocht van de heer Wiepke uit Hamburg, onder de naam "Orplid", in de winter van 1960-1961. De heer Wiepke had het schip na de oorlog gekocht, nadat het in de oorlog had gediend als hospitaalschip op een van de meren rond Berlijn. Hij kocht dit schip volledig kaal zonder tuig, roer en zwaarden. Deze waren bij het bormbardement van Rotterdam verloren gegaan. Hoe het schip in Duitsland kwam was niet helemaal duidelijk, oorlogsbuit misschien?
In de naoorlogse jaren heeft deze man veel energie en zorg besteed aan de herbouw van interieur en tuigage. Hij was hierin zo zorgvuldig dat hij zelfs naar Friesland reisde voor adviezen, maar hij kreeg deze adviezen om begrijpelijke reden niet. Na een vliegende storm op de Oostzee stelde zijn jonge nieuwe vrouw hem voor de keuze, het schip of haar. Mijn vader is toen met de oude heer de Boer naar Hamburg gegaan en deze herkende het schip op grote afstand, als een van zijn "boeiers" (als jacht gebouwde Lemsteraak). Het schip is toen zoveel mogelijk in de originele staat gebracht en omgedoopt in de oorspronkelijke naam.
De Roermondse kunstenaar en beeldhouwer, Dolf Wong, heeft toen samen met mijn moeder een Salamander geboetseerd, die daarna in brons werd gegoten. Ons gezin, bestaande uit 12 personen, heeft bijna 20 jaar intens genoten van de "Salamander" gedurende allerlei belevenis volle zeereizen. Er is onder alle weersomstandigheden gezeild, zowel op de Noordzee als op de Atlantische Oceaan, waarbij het schip bewezen heeft een uitstekend zeeschip te zijn. Vaak bevaren gebieden zijn Zuid Engeland, Normandië en Bretagne. De "Salamander" is door mijn vader altijd uitstekend onderhouden tot het moment van overlijden van mijn moeder (1976). Helaas is het schip toen vier jaar totaal verwaarloosd waarna verkoop plaats vond in 1980. De reizen met de "Salamander" zullen voor ons allen mooie blijven herinneringen zijn. Wij beschikken over foto's uit onze periode, maar ook van de eer-vorige periode (van de familie Schuil).
Ik hoop dat deze correcties en aanvullingen in het archief zullen worden opgenomen. Ik zou het op prijs stellen om een inzage te krijgen in de archiefstukken over de "Salamander". Wij hebben genoten van het artikel en zijn gaarne bereid, indien gewenst, aanvulling van informatie te verstrekken.
In afwachting van uw bericht.
Met vriendelijke groet,
hoogachtend,
J. M. E. van Esser

Brief van P. W. F. M. van Esser, Roermond

Geachte heer Brilleman,
Naar aanleiding van ons telefoontje hedenavond stuur ik u 28 foto's van de "Salamander" waarvan 24 uit de tijd dat de familie Schuil met het jacht voer en twee foto's uit het eerste jaar dat de "Salamander" van mijn vader was. Het schip heette toen nog "Orplid". De oude foto's spreken voor zich, vooral ook de fraaie details. Het schip had nog een helmstok, de kuip was veel dieper (echte bollestal) omdat er waarschijnlijk een kleinere motor of geen motor was. Ook is duidelijk te zien dat er met betaalde bemanning werd gevaren. De twee recentere foto's (1961?) laten fraai het minder fraaie tuig zien dat de heer Wiepke had laten maken. Ook de vorm van het roer was lelijk en niet origineel. De zijkant van de zwaarden was volledig vlakplat en niet hol (ter verhoging van de loefwaartse druk). Wat nog opvalt is dat het schip kennelijk vroeger geen ankerkluis had, maar toen de „Salamander" weer in Nederlandse handen kwam, was die wel aanwezig.
Ik hoop van harte dat deze foto's een fraaie aanvulling zijn op uw archief, maar verbind wel hieraan de voorwaarde dat u de foto's aan mij, na kopiëren, retourneert. Ik hoop nog van u te vernemen of het is gelukt met de foto's en of er nog andere interessante gegevens over de "Salamander" in uw archief zijn.
Hoogachtend, P.W.F.M. van Esser, Roermond.
 
Naschrift redactie: Wij danken de heer Brilleman voor het publiceren van enkele van deze unieke foto's. Indien er lezers zijn die zich nog andere zaken herinneren, laten zij contact opnemen met de archivaris van de Stichting Stamboek Ronde en Platbodemjachten.

Sinds enige tijd is de familie Grapperhaus bezig met de restauratie van een De Boer Lemmeraak uit 1911. Het gaat hierbij om de 'Salamander', een schip dat De Boer in 1911 voor eigen rekening bouwde en dat van aanvang af bestemd was voor gebruik als jacht. Het vond een Belgische koper en ging naar Antwerpen. Het zeilde daarna lang in het Zeeuwse en kwam uiteindelijk weer terug naar het IJsselmeer. Joos Grapperhaus kocht de Salamander oktober vorig jaar van de familie Stofberg in Enkhuizen. Het schip is sindsdien geheel leeggemaakt en van 4000 kilo beton verlost. De originele houten kajuitopbouw staat er naast en wordt gerepareerd. Alle teakhouten dekdelen (4,5 cm dik teak uit 1911) worden klaargemaakt voor hergebruik. Ook de duizend originele bronzen schroeven die voor de dekdelen gebruikt waren zullen hergebruikt gaan worden. Er komt een nieuwe motor in en een nieuwe mastvoet. Het vlak was onder het beton zodanig verroest dat het geheel wordt vernieuwd. Daar is inmiddels een aanvang mee gemaakt en Stofberg gebruikt er 8 mm dikke platen voor zodat ook meteen de ballast verzorgd is. De familie Grapperhaus is al driekwart jaar intensief bezig en er zal nog wel een jaar voorbij gaan voor het schip te water gaat.
Qua uiterlijk zal het schip hetzelfde blijven als honderd jaar geleden. De 'Salamander' was de eerste van een serie van vier gelijkwaardige aken. Over de zusterschepen 'De Onrust' en 'De Wulp' zijn boeken verschenen, maar ook de 'Salamander' heeft een indrukwekkende historie. In 2020 hoopt Joos Grapperhaus weer naast de Lemsteraken 'De Onrust' en 'De Wulp' te kunnen liggen tijdens SAIL, voor het eerst in 30 jaar. Het komende jaar is de familie ieder vrij uur te vinden op de werf van Stofberg.

Met het plaatsen van een nieuwe mastvoet hebben we het hoogste punt bereikt bij de restauratie van de 'Salamander'. Betekent tevens dat al veel van het ijzerwerk nu achter de rug is. Het duurt niet lang meer of we kunnen het schip van binnen gaan schilderen.

Alweer bijna dertig jaar geleden beschreef Jan Brilleman in de Spiegel de bouw en historie van de vier vermaarde 15 meter lemsteraakjachten van de werf Gebr. De Boer: Salamander, Primrose/ Wulp/Georgette/De Wulp, Thistle/Distel en Onrust/De Onrust. Regelmatig wordt naar dit artikel verwezen, recent nog in een bijdrage van Frits van der Mark over een vaartocht in 1922 van onder meer de Wulp. En recent aangevangen restauratie van de Salamander. Echter, een gedetailleerde bestudering van de werfboeken van Gebr. De Boer, die in het Fries Scheepvaart Museum zijn gearchiveerd, levert nieuwe, verrassende informatie op over deze vier jachten.
Als eerste blijkt dat de Salamander en Primrose vrijwel identiek zijn gebouwd; Primrose blijkt het eerste schip. De bouwopdracht "voor een Pleziervaartuig model Lemmerjacht" voor deze eerste twee aken werd op precies dezelfde dag gegeven: op 14 november 1911 wordt voor beide jachten het Bestek getekend. Eén voor de Primrose, op naam van Aug. Van Vijlen, en een vrijwel identiek Bestek voor de Salamander, met opdrachtgever L. Herfurth. De namen en handtekeningen van Van Vijlen resp. Herfurth, beiden "gedomicilieerd te Antwerpen", staan op de betreffende contracten: In beide Bestekken is 11 november 1911 als datum voor "Aangenomen" vermeld, met een gevraagde aflevering in maart 1912. Ook de gevraagde aanbetalingen met bijbehorend tijdschema zijn identiek.

De oude dekdelen van de Salamander zijn voor hergebruik opgeknapt. Ze worden straks met de originele bronzen schroeven van onderen vastgezet.
 

Een belangrijke mijlpaal bij de wederopbouw van de Salamander is, dat er inmiddels een aantal nazaten uit drie van de families, die het schip in het verleden bezaten (allen genoemd in het Stamboek), op de werf Stofberg in Enkhuizen zijn komen kijken naar de voortgang van de werkzaamheden. Ze zijn allemaal erg enthousiast.

De twee dames op de foto zijn achterkleinkinderen van de heer L. Herfurth die het schip in 1911 vanuit Antwerpen bestelde bij De Boer in Lemmer. Hun oma was 10 jaar oud toen haar vader besloot met het schip te vluchten uit Antwerpen naar Dordrecht, waar de familie een tijd op het schip heeft gewoond (tijdens de Eerste Wereldoorlog).

De heer J. Schuil met familie op het dek. Hij is de kleinzoon van R.P.S Schuil die de Salamander bezat van 1927 – 1942. Hij kwam afgelopen weekend kijken met zijn vrouw en nicht M. van den Houten.

De familie die naast het schip staat zijn twee generaties Van Esser, waarvan Paul de zoon is van de heer J. van Esser die het schip in 1960 terughaalde uit Duitsland naar Nederland. De familie Van Esser heeft het schip tot 1982 in bezit gehad. De kleinzoon heeft nu ook een bekende De Boer aak!

Naar aanleiding van onze publicaties over de 'Salamander' op de SSRP-website ontving Joos Grapperhaus een reactie van Werner Huybrechts, archief S.R.N.A.: Ik wist dat ik nog ergens een foto had ... Teruggevonden en zover ik kan zien de 'Salamander' ? ! (1912). Bewonderenswaardige vooruitgang restauratiewerk. Ik houd je op de hoogte, als ik nog iets vind over de 'Salamander'.

Tot op dit moment is er nog weinig bekend uit de periode 1918-1927

Betreft: Lemsteraak Salamander (bouwjaar 1912), huidige eigenaar J.J.E.M. Grapperhaus, Amsterdam. Mijn grootvader van moeder's zijde, Robert van den Arend (Rd.1875-Rd.1935) is blijkbaar van 1918-1927 eigenaar geweest. Mijn moeder, C. Schmidt- van den Arend ( Rd.1906-Dev.1971) zal waarschijnlijk (dan omgeving Zeeland) ook vaak aan boord geweest zijn. Ik zelf (1935- ) ben geen zeiler of kenner van boten, maar zou het uit nostalgische overwegingen aardig vinden eens een blik op de boot te werpen. Boot wordt blijkbaar gerestaureerd in Enkhuizen.

Deze reactie hebben we natuurlijk doorgestuurd naar Joos Grapperhaus.

Op 16 december ontvingen we van hem het volgende enthousiast verhaal:
Inmiddels is er nog een puzzelstukje van de geschiedenis van de 'Salamander' ingevuld. Afgelopen zaterdag 15 december was de heer Guus van den Arend Schmidt op bezoek bij de Salamander in Enkhuizen. Hij is de kleinzoon van de tweede eigenaar van de 'Salamander', de heer Robert van den Arend, die het schip van 1918 tot 1927 bezat. De kleinzoon heeft zijn opa nooit gekend. Hij had wel een 100 jaar oud fotoboek bij zich met foto's waarvan we er twee toevoegen: De 'Salamander' voor reparatie op een werf (voor 1927) en een actiefoto van de schipper, zeilend, met het schootblok op de achtergrond. Langzaamaan krijgen we de hele geschiedenis in beeld!

Dit onderdeel zit nu weer op de Salamander. In het verleden was het een soort dekseltje helemaal achterop het schip, onder het helmhout. Op die plek kon niet meer geklonken worden, je kon er gewoonweg niet van twee kanten bij. Vandaar een houten klos die dienst deed als 'deksel'. Dat dit sluitstukje is aangebracht betekent niet dat het schip helemaal klaar is. Maar we hebben ons, ijs en weder dienende, vast voorgenomen het schip te water te laten op 1 juni a.s. We gaan er een heel groot feest van maken!

De Salamander is een van de vier 15 meter jachten - daarom boeiers genoemd - die tussen 1912 en 1915 bij De Boer in Lemmer van stapel liepen. Dat schip was echter dringend toe aan een restauratie, een taak die de familie Grapperhaus op zich nam. De belangrijkste stappen zijn gezet, nu wordt het 'een sport om het weer mooi te maken'. 
Na een restauratieperiode van vier jaar is de Salamander nu ook klaar voor haar tweede leven. Op een bloedhete dag in juli werd het schip bij Scheeps- en Jachtwerf Stofberg in Enkhuizen onder luid gejuich te water gelaten. 'We zijn begonnen met verwijderen van het interieur,' zo vertellen Joos en Amma Grapperhaus. `Heel voorzichtig, omdat het onze bedoeling was zoveel mogelijk materiaal te hergebruiken. Zo zijn de oude kastdeurtjes van de kombuis nu voor de bergruimte onder een kooi in gebruik. Van het oude interieur uit 1912 was niets meer overgebleven. Daarom voelden wij geen historische verantwoordelijkheid om de bestaande indeling te handhaven. In de de kajuit is nu een lange bank getimmerd met daarbij wel de oude tafel. De kombuis, wc en kooien zijn klaar, de romp is van binnen nog niet betimmerd. De tijd en het gebruik zullen uitwijzen of dat alsnog gaat gebeuren.'
En ja, het lijkt haast zonde om een binnenbetimmering aan te brengen, want het ritme van de nu zichtbare klinknagels is prachtig. Het nog weglaten van de betimmering heeft ook een praktische reden, namelijk dat in de gaten gehouden kan worden waar het houten dek eventueel nog lekt. 

Joos Grapperhaus schrijft:
Pas een half jaar na de tewaterlating bezoeken we de heer en mevrouw H.W. Schalkwijk in Rotterdam. Deze zoon heeft dezelfde initialen als zijn vader, die in het stamboek staat vermeld als eigenaar van de Salamander in de oorlogsjaren (vanaf 1942). De heer Schalkwijk jr heeft het Stamboek en mij al eerder per mail laten weten, dat hij (geboren in 1930) noch zijn 4 jaar jongere zus iets hebben geweten over dit vermeende bezit. De heer Schalkwijk had wél van zijn vader begrepen dat die “wel eens schipperde op een boeier van de KR&ZV De Maas”. In een oud fotoboek bevindt een foto van hem als stuurman op de Lemsteraak 'De Dolphijn', de huidige 'Dolfijn'.

Schalkwijk sr. was zeilcommissaris bij De Maas. De heer Schalkwijk meende dat "niets wees in de richting van lemmeraken…."

Tijdens ons bezoek in januari 2020 hebben we de heer Schalkwijk geconfronteerd met het feit dat het woord ‘Lemmeraak’ in die tijd nog niet in zwang was. Dat kwam pas na de bouw van 'De Groene Draeck' in 1957. De huidige Lemmeraken werden indertijd vaak aangeduid met de term ‘boeier’. Daarbij komt ook dat het bijschrift bij de foto in het oude fotoboek dat we hebben bekeken tijdens ons bezoek luidt: “aan het roer van 'De Dolphijn'”, hetgeen best wel eens een andere De Boer Lemmeraak zou kunnen zijn geweest! De geconcentreerde en turende houding van Schalkwijk sr, een ras sportman die zelfs Olympisch roeide, duidt op deelname aan een zeilwedstrijd. We hebben veel informatie uitgewisseld verhalen gehoord en prachtige foto’s gezien, maar het raadsel van de registratie van Schalkwijk sr als eigenaar van de Salamander blijft….

Op Jachtwerf Stofberg vond op vrijdag 10 juli (de oorspronkelijke startdatum van de jubileumreünie ter gelegenheid van het 65-jarig bestaan van de Stichting) een bijzondere bijeenkomst plaats. De familie Grapperhaus ontving de W.H. de Vosprijs 2020 voor de restauratie van de 'Salamander'.

Op zoek naar geheel iets anders, stuitte ik op dit verslag van de 'Salamander'. Samen met enkele vrienden van Waterscouting Roermond zagen wij de 'Salamander' liggen in de industrie haven van Roermond. Deze was sterk verwaarloosd. We hebben Piet van Esser toen benaderd en gevraagd dat als wij het schip opknapten, er mee op vakantie mochten gaan. En dat geschiedde. Dit zal 1980 geweest zijn. We waren allen 20-tigers. Dus een geweldige ervaring om als broekies met zo’n geweldig schip op pad te mogen!

Vijf jaar lang klussen op de 110 jaar oude Lemmeraak 'Salamander'. Wat blijft er hangen? Dat: "een schip bindt", maar vooral: "het kan ook anders".
Een schip bindt
"Why?" zou je je kunnen afvragen. Waarom al die moeite voor een oud schip? Misschien is het een kwestie van pedigree zoals dat in klassieke kringen heet - van achtergrond, van het verhaal achter het schip".2 Dat verhaal, die historie, die unieke plaats in de geschiedenis, die zorgt voor verbinding, niet alleen ten aanzien van het object, maar ook, zoals uit dit boek blijkt, tussen mensen onderling. Het schip bindt en maakt ook nieuwe verbindingen. Dit boek beschrijft niet alleen de vele verbindingen vanwege het rijke verleden van het schip, maar ook de vriendschappen die zijn ontstaan tijdens de werkzaamheden op de werf bij Stofberg in Enkhuizen. Zo is er met de frequente bezoekers van de werf en de los/vaste bewoners van de opstallen een band ontstaan die als een "buurtschapje" kan worden omschreven. Denk aan Martijn, bioloog en muzikant, woonachtig op een schouw, nu lasser van beroep, en Arjen en Sylvia, de regelmatige bewoners van de 'Thor', een Noorse viskotter met thuishaven Enkhuizen. En natuurlijk en niet alleen vanwege de barbecues: Harm!
Het kan ook anders
Dit boek beoogt een stuk historie op te halen, en tevens te beschrijven welk een dilemma's men tegenkomt bij het opknappen van zo'n oude dames, want die zijn er nogal wat geweest: moet het hele interieur er uit of niet, kunnen we onderdelen hergebruiken of niet, een nieuw vlak of restaureren, wel of niet klinken, wel of niet laten stralen, wel of niet lood als ballast, wel of niet alle oude (prachtige) laklagen verwijderen, wel of niet een stalen dek onder het teakhout, wel of niet bunkoeling, wel of niet een gat in de boeg voor de ankerketting, etc.. En bij alles wat je beslist en doet besef je tegelijkertijd: "het kan ook anders".

De vier 15-meter Lemsteraakjachten van de Boer zijn in het begin van de 20-ste eeuw op het oog gebouwd en behoren tot de allermooisten van het land. Ode aan de mannen en ook jongens die het zware werk moeten verrichten, ponsgaten voor de klinknagels slaan, grote bronzen schroeven die taps toelopen met de hand in het taaie teak draaien, staal in de vorm buigen en al het prachtige houtwerk (ode ook aan het materiaal hout want geconcludeerd mag worden dat er meer staal is vervangen aan de Salamander dan hout, waarvan veel bewaard is gebleven) maken met eenvoudige hulpmiddelen. Noeste arbeid, maar waarschijnlijk zijn de aken niet gebouwd om het meer dan 100 jaar uit te houden. Het was in die tijd niet de bedoeling dat een gebruiksvoorwerp als een visserman aak meer dan 30 jaar mee gaat. Het was immers een productiemiddel, een actief waar ook op wordt afgeschreven. Betekent dat deze aken alleen maar behouden zijn gebleven door veel inspanning, liefde en zorg van de latere eigenaren en nu in een staat zijn gebracht waarin ze met het nodige onderhoud nog zeker honderd jaar mee kunnen. Dat is bijzonder en onbetaalbaar.

Meer informatie over het boek kunt u vinden in onze bibliotheek, in het hoofdstuk "Boeken over individuele schepen".