Botterwerf Elburg - Stichting tot Behoud van Elburger Botters
De geschiedenis van de scheepswerf van de familie Balk gaat terug tot de achttiende eeuw. In het van Resolutieboek Elburg is te lezen dat Dries van der Beek op 20 april 1787 octrooi vroeg voor vijfentwintig jaar tot het realiseren van een scheepshelling, waarop ‘veerschepen en meerdere vaartuigen kunnen worden gerepareerd’. Van der Beek liet de werf aanleggen ‘aan de noordkant van de haven naast het oude hellinkje'. Op de werf werkten aan het eind van de achttiende eeuw twee scheepstimmerlieden.
Het einde van scheepswerf Balk
In 1937 nam Daan Balk de werf over van zijn vader. In hetzelfde jaar liet hij op de werf een schuur bouwen. Na de Tweede Wereldoorlog vormde de naderende inpoldering een steeds grotere bedreiging voor de werf. De opkomst van het watertoerisme bood uiteindelijk redding, al veranderde de aard van de werkzaamheden daardoor geleidelijk. Bart Balk, zoon van Daan bekwaamde zich in de jaren vijftig in het metaalvak en legde zich hoe langer hoe meer toe op reparaties aan stalen plezierjachten en beroepsvaartuigen. Hij overleed plotseling op 19 mei 1998. Het bedrijf werd daarna gerund door zijn zoon Daan, die intussen op Urk een scheepsbouwbedrijf heeft overgenomen.
De schepen van de Stichting tot behoud van de Elburger Botters in de Schepenlijst van het Stamboek
Stichting tot Behoud van Elburger Botters koopt de werf in 2008
In 2008 gaat de Stichting tot Behoud van Elburger Botters, na het bijeen brengen van de nodige financiën, over tot de aankoop van de werf. De werf wordt ingrijpend gerestaureerd en in 2010 heropend door H.K.H prinses Magriet. De werf doet nu dienst als Bottermuseumwerf waar nu weer botters worden gerestaureerd. Tevens is er een expositieruimte ingericht waar het publiek alles te weten kan komen over botterbouw en de historie van het visserijverleden van Elburg.
Restauraties
Naast het onderhoud dat zelf wordt verricht aan de botters, is er ook de mogelijkheid voor particulieren om gebruik te maken van onze accommodatie, bestaande uit helling en hal. De Stichting heeft een 11-tal botters in eigendom waarvan er nog een aantal in restauratie zijn. In het Stamboek stonden en staan ook een aantal (jacht)botters geregistreerd.
Boek Stichting tot behoud van Elburger botters 25 jaar (in 2000)
In september 1999 kwam vanuit het bestuur van de Elburger botterstichting het verzoek aan de oudheidkundige vereniging Arent thoe Boecop om medewerking te verlenen aan het samenstellen van een jubileumboek. Het antwoord liet niet lang op zich wachten. Natuurlijk wilden we assisteren, temeer omdat de samenwerking tussen de beide besturen al vele jaren goed functioneert. Dat blijkt onder andere uit de gezamenlijke organisatie van de botterdagen en de zogenaamde visserijavonden. De interesse voor het monumentale erfgoed en het (visserij)verleden vormt daarbij een verbindende schakel. In klein comité werden kort daarna de eerste plannen voor de opzet van het jubileumboek gemaakt.
Boek 40 jaren behoud van Elburger botters van Dirk Huizinga (Jubileum 2015)
Toen de Stichting tot Behoud van Elburger Botters 25 jaar bestond, gaf ze een jubileumboek uit: ‘Stichting tot Behoud van Elburger Botters 25 jaar’. Vijftien jaar later was er aanleiding om opnieuw stil te staan bij de activiteiten van de stichting. Niet alleen bestaat de Stichting tot Behoud van Elburger Botters in 2015 veertig jaar, het is ook het jaar dat de voorzitter en de penningmeester van deze stichting, die in 1975 waren begonnen, (eindelijk) een stapje terug doen. Veertig jaren ongelooflijk veel werk verzetten in het bestuur van de Botterstichting rechtvaardigt de uitgave van een nieuw jubileumboek.
Spiegel der Zeilvaart november 2001 nummer 9 - Bons EB39 weer in de vaart
De tewaterlating van de EB39 vormde het hoogtepunt van de visserijdagen in Elburg. Na de doopplechtigheid, uiteraard met havenwater, gleed de Bons van de helling. Twee schepen van de reddingsbrigade creëerden met stralen water een boog waar de Bons, met aan boord familieleden van de voormalige eigenaren, langs voer. De EB 39 maakt nu deel uit van de vloot van de Botterstichting en heeft, mede dankzij de inspanningen van wethouder Gerard van de Velde, een ligplaats gekregen in de Elburger haven.
SdZ 2001 nr09 november - Bons EB39 weer in de vaart
Spiegel der Zeilvaart maart 2022 nummer 2 - Erfgoedtopper grote Bons EB39 uit Elburg
De Eerste Wereldoorlog moest nog beginnen toen Hannes Broekhuizen aan scheepstimmerman Schepman in Kampen de opdracht gaf een bons te bouwen. In 1913 mocht Broekhuizen 1425 gulden afrekenen voor zijn nieuwe schip. Dat was inclusief rondhouten en 'smidswerk'. Het schip wordt in het visserijregister ingeschreven onder EB39. Volgens datzelfde register viste Hannes met netten, kubben en kuil op haring en spiering.
Na een jaar of tien houdt Hannes het vissen voor gezien en vertrekt hij in 1924 naar Emmen waar hij een groentehandel begint. De EB39 wordt een nog paar keer gebruikt om kool uit het Westfriese Broekerhaven te halen. Daarna wordt het schip verkocht en de nieuwe eigenaar, Wijnand Westerink, laat de EB39 in 1937 motoriseren met een A-Ford motor waarvoor hij 240 gulden krediet krijgt in het kader van de Zuiderzeesteunwet. Westerink blijft vissen tot 1957.
Het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen koopt in 1968 de Jonge Pieter aan voor 2400 gulden als één van de laatste overgebleven bonzen. Het museum had als doelstelling om van alle scheepstypen, waarmee rond 1900 gevist werd op de Zuiderzee, minstens één exemplaar te hebben. Het museum had al eerder twee bonzen aangekocht, de EB45 en EB67, maar door het ontbreken van financiële middelen om ze te restaureren was de EB 45 gesloopt. De EB67 was later door Enkhuizer jeugd in brand gestoken. Voor de EB39 leek de toekomst ook onzeker. Vele jaren stond de bons op de wal naast de hellingschuur van de Markerhaven van het buitenmuseum te verpieteren zonder dat het ooit tot een restauratie kwam.
In 1993 richtten vier Elburgers de stichting op; Henk Hulst, Ben Huisman, Herman Hulst en Hans van den Pol. Ze gingen een bruikleenovereenkomst aan met het Zuiderzeemuseum ‘voor de periode van tien jaar, die stilzwijgend wordt verlengd met telkens een periode van vijf jaar’. Op 6 september 1997 werd de bons weer thuis gebracht; versterkt met een ijzeren frame, op een zandschip. De bons kreeg onderdak in een loods van Papirolux en middels vele giften van fondsen, bedrijven, instellingen, gemeente en provincie kon de restauratie beginnen. Die werd gedaan door werf Nieuwboer uit Spakenburg onder het toeziend oog van Henk Petersen (De Non) en vrijwilligers van de Botterstichting. Op 6 september 2001 werd de totaal gerestaureerde bons EB39 te water gelaten.
SdZ 2022 nr02 maart - Erfgoedtopper grote Bons EB39 uit Elburg
Spiegel der Zeilvaart oktober 2019 nummer 8- Botter-Museumhaven Elburg een vesting voor vissers en kooplui
Naast Spakenburg is er natuurlijk nog die andere museumhaven vol botters: Elburg. De plaatselijke Botterstichting is bijzonder actief en runt zelfs een eigen werf.
Een echte ontdekking blijkt Elburg. Dat was altijd aan onze aandacht ontsnapt: geen treinstation, geen doorgaande vaar- of wegverbinding; je moet er echt heen willen om er te komen, en redenen ontbraken tot nu toe. Geheel onterecht, want Elburg was al in de vroege Middeleeuwen geen armoedig vissersdorp meer, maar een bloeiende Hanzestad met een eigen handelsvestiging op Skane, de zuidpunt van Zweden.
Oorspronkelijk een lintdorp met de naam Doornspijk, op een hoge kuststrook langs de Zuiderzee, werd Elburg aan het eind van de middeleeuwen volledig herbouwd tot een rechthoekige vestingstad met muren, grachten en wallen.
Van aanzienlijk jongere datum is de botterwerf, die net buiten de stadswal ligt. De werf is in 2008 door werfeigenaar Daan Balk verpacht aan de Elburger Botterstichting, die met behulp van verschillende subsidies de helling kon opknappen en de gebouwen vernieuwen. Nu is er behalve de historische langshelling zelfs een moderne scheepskraan, waarmee de botters uit het water en naar binnen gereden kunnen worden. In de grote loods is ruimte voor twee schepen, en in een kleinere loods ernaast wordt de grote botter EB15 gerestaureerd in het kader van een leer-werkproject. We raken er in gesprek met Henk Hulst, één van de vier oprichters en bestuursleden van de botterstichting. Hij is een praatgrage man, die alles weet van de schepen en de historie van werf en omgeving. Als Elburger knaapje van tien jaar oud voer hij al mee op de EB' 5, die toen nog actief was in de visvangst, maar dat bekwam hem slecht: hij werd flink zeeziek. Een oude visser ried hem aan om bij Deetman een graspol uit de wei te halen en die onder zijn oksel te binden, maar dat mocht niet baten. Nu houdt hij het reilen en zeilen op de werf in de gaten en leidt hij belangstellenden rond.
De Botterstichting beheert een collectie van zes botters, twee punters, een bons, een kot-ter, een kubboot en een jeugdbotter, die door enthousiaste vrijwilligers in goede conditie worden gehouden. Henk legt uit wat het verschil is tussen een botter, een bons en een pluut: een bons ziet er net zo uit als een botter, maar heeft zo'n twintig centimeter minder diepgang, vanwege de vele banken voor de kust. Bonzen werden gebruikt langs de Zuiderzeekust tussen Kampen en Elburg. Onder Elburg werden vaker pluten gebruikt, die een schokkerachtige voorsteven hebben. Botters steken dieper en zijn van voren hoger, waardoor ze beter droog te houden zijn bij een hoge zee, en beter te sturen zijn als ze liggen te deinzen achter het hoekwant.
De Botterstichting fungeert als museumhavenstichting voor botters en aanverwante schepen, er is een restauratie-, educatie en collectiebeleid. Behalve de eigen collectie liggen er verschillende particuliere botters, waaronder een bons en een pluut in de haven.
SdZ 2019 nr8 oktober - Botter-Museumhaven Elburg een vesting voor vissers en kooplui
De Stentor 04-12-2021: Eeuwoude Elburgse botter EB15 kan na jarenlange restauratie weer het water in: ‘Mast erop en gaan’
Vier en halve ton lichter en een dikke drie jaar verder. Vandaag liet de Botterstichting Elburg dan toch echt haar achtste en compleet gerenoveerde botter te water. Het eeuwoude schip doorstond de vuurdoop en de botter bleef drijven. Ook de Botterstichting zelf houdt het hoofd nog boven water, al is wat meer financiële armslag geen overbodige luxe na ruim anderhalf jaar coronacrisis.
Timmerman Cees Leusink steekt zijn duim op als botter EB15 zaterdagochtend voor het eerst sinds jaren het water raakt. ,,Mast erop en gaan met dat ding.’’ Bij het Jachtcentrum Elburg werd de botter vanochtend vroeg te water gelaten na een jarenlang restauratieproject in de loods van de Botterstichting Elburg. Ruim drie jaar werkte Leusink aan het schip. Maar een echte restauratie was het niet, moet hij erkennen. Het was meer nieuwbouw: ,,Bijna honderd procent van het schip is eigenlijk vervangen. Alleen het ijzerwerk voorop is nog origineel.’’'
Het verhaal van de tewaterlating van de EB15 in de Stentor van 4 december 2021
Het verhaal van de EB15 op de website van de Botterwerf in Elburg