Das Batavia-Portal
3 april 2023
De tragisch verlopen vaart van de Batavia, het toenmalig vlaggenschip van de VOC, dat in 1629 op zijn eerste reis verging op het Morning Reef voor de Australische westkust, blijkt in het Duitse stadje Bad Bentheim meer in de belangstelling te staan dan in Nederland. In Nederland hebben we de replica van het schip, maar in Duitsland is een stichting al geruime tijd actief om een replica te bouwen van het Batavia-Portal in het slotpark bij het kasteel van de graaf van Bentheim. Het schip vervoerde namelijk niet alleen allerlei kostbaarheden. Onder in het VOC-schip waren grote voorbewerkte stenen gestuwd die bedoeld waren als poort bij de in aanbouw zijnde vesting Batavia op Nederlands Indië. Die poort zou gemaakt worden van Bentheimer zandsteen, wat in de 17e eeuw ook in Nederland een geliefd bouwmateriaal was voor imposante gebouwen zoals het paleis op de Dam in Amsterdam. Het schip verging echter, de lading verdween in zee en werd pas in 1963 gelokaliseerd. In 1972 kreeg het Western Australian Museum van Nederland de rechten om de restanten van de Batavia te bergen. Daarbij werden niet alleen onderdelen van het schip boven water gehaald maar ook de zware brokken Bentheimer zandsteen voor de vestingpoort. Deze overblijfselen van de Batavia zijn ondergebracht in het museum.
Deze week was ik door Helmut Schoenrock van de stichting die een replica van het portaal bouwt uitgenodigd om in Bentheim een kijkje te komen nemen. Zoals de foto toont, is het portaal voor ruim de helft gereed. Het is de bedoeling dat de bouw deze zomer voltooid wordt en dat op 7 oktober 'das Batavia Portal' officieel wordt ingewijd. Bezoekers kunnen dan door de poort in de richting van het kasteel naar de gerenoveerde kasteeltuin. De poort zelf is in Nederland ontworpen in de traditie van de Wieser Renaissance, waarbij een evenwichtige compositie ontstaat door toepassing van de regels van de Gulden Snede. De maten van het ontwerp zijn daarbij opgezet met een vaste verhouding overeenkomend met de Griekse letter PHI, wat lange tijd gold als een garantie voor een universele harmonie en schoonheid, waar ook Leonardi da Vinci zich aan zou hebben gehouden. De verhouding van a tot b is daarbij dezelfde als a+b staat tot a (a:b=(a+b):a) De verhouding van het getal PHI van 1.62 zou overal in de kosmos terug te vinden zijn. Daar wordt tegenwoordig kritischer over gedacht. Die reconstructie is te selectie om algemeen geldig te kunnen zijn. Ook leidt de strenge norm van de gulden snede bij het ontwerpen van gebouwen en van ramen in gevels, bij de opmaak van teksten in een boek en bij muziekcomposities weliswaar tot evenwichtige resultaten, maar te vaak worden die tegenwoordig saai en vervelend gevonden. Juist het onverwachte en disharmonische leidt tot spanningen die allerlei creaties interessant maken.
Voor een replica is die kritiek op de Gulden Snede niet van belang. De replica van Das Batavia-Portal is een gedenksteen die voor Bad Bentheim belangrijk is om het verleden niet te vergeten, toen dit bouwmateriaal van 130 miljoen jaar oud (!) eeuwen lang vanwege zijn kwaliteiten over de gehele wereld, nou ja, ook buiten de grenzen van de Grafschaft Bentheim gebruikt werd. Het bijzondere aan onze moderne tijd is, dat zo'n succes door actiegroepen van een kanttekening wordt voorzien dat er bij die reis naar batavia wel meer dan 120 doden zijn te betreuren. Dat waren echter geen slachtoffers die iets met de lading zandsteen te maken hadden, maar gewoon Hollandse zeelui die uit hebzucht elkaar in de haren vlogen nadat het schip op een rif was gelopen.
