Triton

Geachte heer Van der Zee,
Naar ik hoop zult U de inhoud van deze brief heuglijk nieuws vinden. ik meen namelijk de historie van de tjotter "Anna Catharina" in zijn geheel te kunnen traceren en daarmee te kunnen vaststellen wanneer en voor wie zij is gebouwd. 
Uit het navolgende zal blijken, dat zij vrijwel zeker de tjotter "Triton" moet zijn, die in 1894 is gebouwd voor rekening van de huisarts R. van der Sluis te Akkrum. Dat betekent, dat 13 in 1994 haar eeuwfeest kunt vieren! Bij mijn speurwerk ben ik op tweeërlei wijze geholpen. In de eerste plaats heeft Jan Duyvis mij ter beschikking gesteld het dossier dat zijn vader, (wijlen) de heer E.C. Duyvis, had aangelegd ter voorbereiding van zijn artikel getiteld "De Fjouwerachten' van Eeltje Holtrop van der Zee en Auke van der Zee", gepubliceerd o.m. in het jaarboek 1973 en 1974 van het Fries Scheepvaart Museum, U uiteraard welbekend. Als U dat artikel nog eens doorleest, komt u op pagina 70 betreffende de "Triton" de vermelding tegen ...

dat de tjotter in 1957 voor een symbolisch bedrag aan de padvinderij (is) verkocht, die er een platte kajuit op timmerde. Het volgende jaar werd het schip van de hand gedaan en de nieuwe eigenaar zou het naar de Biesbosch hebben verkocht. Sindsdien is het spoorloos. Schrijver dezes heeft een foto uit 1958, die deze 'fjouweracht' laat zien, 'verzopen' liggende in een Amsterdamse gracht, terwijl het schip wordt leeggehoosd.

De foto, waarvan in deze passage sprake is, was niet in de documentatie van de heer Duyvis aanwezig, maar werd mij onlangs toegezonden door de heer F.G. Spits te Haren, die in de jaren '50 het Stamboek beheerde. Met hem heeft de heer Duyvis destijds uitgebreid gecorrespondeerd. Deze foto blijkt nu van doorslaggevende betekenis te zijn.
Waarschijnlijk weet U, dat de oudst-bekende eigenaar van de huidige "Anna Catharina" (van 1958 tot 1961) was Dr J.A. van Duren, destijds orthopaedisch chirurg te Leeuwarden, thans in ruste wonende in Groningen. Deze had mij reeds eerder verteld, dat hij de tjotter in 1958 had gekocht in de omgeving van Dordrecht, waar toen zijn vaargebied was (hij bezat ook een blazer genaamd "Arcke van St Annelant"). Hij wist niet meer wie de eerdere eigenaar was geweest, en dus liep hier het spoor aanvankelijk dood. Maar interessant is de mededeling, dat de tjotter was ingericht als een motorbootje met opbouw, voorzien van een buitenboordmotor. Hij heeft haar zo goed mogelijk in oorspronkelijke toestand laten herstellen. Als bijzonderheid moet nog vermeld worden, dat de tjotter toen een smal jachtenroer had. Een latere eigenaar (1961 - 1968), de heer R. v.d. Honert te Bussum, heeft dit roer laten vervangen door een breed roer zoals bij tjotters gebruikelijk.
Teneinde zekerheid te krijgen, heb ik een fotocopie van bovengenoemde foto aan de heer Van Duren gezonden met de vraag of hij zijn aankoop van 1958 herkende. Zojuist kreeg ik een bevestigend briefje terug. Hiermee is dus de lacune in de historie gesloten. De foto blijkt de oplossing te hebben gebracht. Uw tjotter "Anna Catharina" (ex "Oostergoo", ex "Noorderlicht", ex Gouden Leeuw") is dus identiek met de oorspronkelijke "Triton" (later "Allegretto").
Een fotocopie van de bewuste foto sluit ik hierbij In. Ik vind het bijzonder verheugend dat nu de herkomst van Uw tjotter ondubbelzinnig is komen vast te staan. Ik hoop in het volgende seizoen de "Anna Catharina" ook in haar element te kunnen bewonderen.

Met vriendelijke groeten
J. Vermeer

Het is zo'n verkreukeld fotootje met kartelranden uit de vijftiger jaren. In een Amsterdamse gracht hozen twee mannen emmers water uit een gezonken schuitje, tegenwoordig na Koninginnedag in Amsterdam waarschijnlijk een bekend verschijnsel. Over het voorschip en het kajuitje liggen rollen prikkeldraad om ongewenst gespuis te weren...
De foto is echter een historisch document. Want het waardeloze verzopen schuitje, dat voor een symbolisch bedrag van misschien vijf tientjes eigendom werd van de Amsterdamse waterpadvinderij, blijkt veertig jaar later de lang verdwenen Eeltjebaestjotter 'Triton' te zijn. Voor het duizendvoudige in geld blijkt dit bezit van de nieuwe stichting Eeltjebaes /Van der Zee, eerst niet meer dan een fraai gelijnd doch onbestemd tjottertje, een gouden vondst te zijn. En of dit nog niet genoeg is, blijkt de hervonden Triton in 1894 door de beroemde scheepsbouwer Eeltjebaes Holtrop van der Zee in Joure gebouwd te zijn en viert dus dit jaar zijn 100ste geboortedag!
Feestelijke herdoop op oude werf Op zaterdag 21 mei om 14.00 uur zal op de oude werf van Eeltjebaes aan de Zijlroede in Joure de glorieuze herdoop van de Triton plaatsvinden, in aanwezigheid van directe nazaten en familieleden van Eeltjebaes.

Sherlock Holmes speurt in Friesland .....

Stichting Eeltjebaes/Van der Zee De stichting Eeltjebaes/Van der Zee is een initiatief van vijf Van der Zee's, die nazaten zijn van een broer van Eeltjebaes, Sjoerd van der Zee. De stichting richt zich specifiek op de instandhouding en verbreiding van kennis over het cultureel erfgoed van Eeltjebaes Holtrop van der Zee.
In het verleden is veel historisch bezit van Eeltjebaes in particuliere handen gekomen en hebben de nabestaanden en familieleden zich niet bekommerd over het werk en de herinnering aan Eeltjebaes.
Door de Stichting Stamboek Ronde en Platbodemjachten, opgericht in 1956 en het Fries Scheepvaartmuseum is in algemene zin al omvangrijk en goed werk gedaan, maar de stichting Eeltjebaes/Van der Zee wil zich nog meer verdiepen in het werk van deze grootste bouwmeester aller tijden.
Voor een juiste oriëntatie in de wereld van houten Friese jachten heeft de stichting Eeltjebaes/Van der Zee advies gevraagd aan dr. ir. J. Vermeer , kenner bij uitstek en auteur van het recent verschenen standaardwerk "Het Friese jacht. De stichting overwoog de aankoop van een tjotter, waarvan echter de herkomst niet vaststond. Dr. Vermeer aanschouwt het boatsje en is onmiddellijk getroffen door de onbetwiste kenmerken van Eeltjebaes: bolle konen voor en achter, gepiekte lijnen en fraai houtsnijwerk met koper op de boeisels. Als dit een echte Eeltjebaes is, waar komt hij dan voor in de werfboeken? In dr. Vermeer wordt Sherlock Holmes wakker. Op zijn bovenkamertje in Hemelum, met wijds uitzicht over de Morra, gaat hij terug in het verleden en komt hij op een historisch kruispunt: in 1960 is deze tjotter gevonden in de omgeving van Dordrecht, zonder zwaarden, met een ijzeren kiel en voorzien van een primitieve opbouw. Na uitgebreid onderzoek kon Dr. Vermeer met gepaste trots zowel de stichting Eeltjebaes/Van der Zee als het Stamboek Ronde en Platbodemjachten berichten dat de tjotter 'Triton' na veel omzwervingen weer boven water is gekomen en na verschillende restauraties weer in blakende welstand zijn eeuwfeest tegemoet kan gaan! Een werkelijk uniek stukje speurwerk, dat vanwege de gevorderde leeftijden van zowel het bootje als de vroegere eigenaars en de speurder op zichzelf al van historische betekenis mag worden beschouwd!

Naar 200 jaar Amerika

De Triton heeft in zijn wonderlijke afwezigheid nog twee opmerkelijke gebeurtenissen ondergaan. Bij de eerste restauratie in 1960 werd de buitenboordmotor vervangen door een smal roer van een Fries jacht met een gouden leeuw erop. In 1962 werd de tjotter door de stichting Stamboek Ronde en Platbodemjachten onder nummer 315 als 'Gouden Leeuw' op de schepenlijst vermeld. Het roer met gouden leeuw bevindt zich nog steeds aan boord van de tjotter.
Een tweede opmerkelijke gebeurtenis was de reis die de 'Triton' als 'Anna Catharina' in 1976 naar Amerika maakte.
De toenmalige eigenaar, een antiquair-galeriehouder, had het plan opgevat om ter gelegenheid van 200 jaar "Erkenning Nederland-USA" de tjotter namens het Nederlandse bedrijfsleven te schenken aan de burgemeester van New York. De tjotter heeft wel te pronk gestaan in de hal van het World Trade Center, maar de prijs van het plan was kennelijk te hoog voor een blijvende geste, waardoor de tjotter weer naar Nederland terugkeerde.

De "Triton" komt in 1898 in handen van Hylke Halbertsma, tot dan eigenaar van een tjotter met de naam "Dokter Eeltsje". Hylke Halbertsma was een lid van de Sneeker tak van deze uitgebreide familie.  Tezamen met zijn jongere broer Herrius (grootvader van de eerste conservator van het Fries Scheepvaart Museum) bezat hij een zuivelhandel en boterfabriek in Sneek. De naam "Triton" wordt veranderd in "Allegretto". Op bijgaande foto uit 1909 is deze naam te zien, uitgesneden in de hennebalk. Aan boord bevinden zich een dochter en zoon van de eigenaar, Alida en Johannes (aan het roer) en voorts voorin Teeuwis Duyvis, vader van de auteur van de boven aangehaalde monografie.

Vanaf 1924

In 1924 vestigde Hylke Halbertsma zich als rentenier in Bloemendaal. De tjotter zal kort daarvoor zijn verkocht. De nieuwe eigenaar is H.J. van Leeuwen te Baarn, hetgeen blijkt uit de vermelding in het Nederlandsch Jachtregister van 1925. Nadat zij in 1927 nog even eigendom is geweest van H. Lith te Zaltbommel, komt de tjotter in datzelfde jaar in handen van Ph.M. Muis, notaris te Utrecht, die met haar de Loosdrechtse Plassen bevoer, nog steeds onder de naam "Allegretto". De heer Muis, die haar ongeveer 20 jaar in bezit heeft gehad, laat haar (weer) als wedstrijdschip bij de KVNWV registreren. In de Almanak voor Watertoerisme van de jaren 1929 tot en met 1933 staat de "Allegretto" van Ph.M. Muis te Utrecht vermeld met registratienummer OE4. Volgens mededelingen in de oorlogsjaren erg verwaarloosd, als gevolg van het feit, dat het zich bevond in gebied dat tijdens de bezetting ontoegankelijk was. Ook wist hij nog te vertellen, dat de helmstok een geschubd handvat had.

Na de Tweede Wereldoorlog

In 1948 kwam de tjotter, die toen in zeer slechte staat verkeerde, in handen van B. van der Molen en diens schoonvader E. Smit (een scheepstimmerman) te Amsterdam. Zij knapten haar weer wat op: De zwaarden waren al verdwenen en daarom werd een stuk spoorrails aan de kiel bevestigd, ... ter stabilisering en tegen het afdrijven ... Toen een van de eigenaren naar het buitenland vertrok, werd de tjotter in 1956 voor een symbolisch bedrag overgedaan aan de padvinderij, die er een platte kajuit op timmerde. De heer Duyvis schrijft in zijn monografie, dat hij een foto uit 1958 bezit, ... die deze fjouweracht laat zien, verzopen liggend in een van de Amsterdamse grachten. Deze foto, die niet in zijn artikel was gereproduceerd, is van doorslaggevende betekenis gebleken bij het terugvinden van het verleden van deze tjotter. Het laatste wat de heer Duyvis over haar weet te vertellen is dat zij in 1958 naar de Biesbosch werd verkocht en sindsdien spoorloos is. 

De "Anna Catharina" in de schepenlijst van de SSRP vanaf 1982

De schepenlijst van de Stichting Stamboek Ronde en Platbodemjachten vermeldt vanaf 1982 een onder nummer 315 geregistreerd staande tjotter met de naam "Anna Catharina", die gebouwd zou zijn door Eeltje Holtrop van der Zee, bouwjaar 1880. De geschiedenis van vóór de jaren '50 was geheel onbekend. Inderdaad werd de toeschrijving aan Eeltjebaas door geen enkele deskundige betwijfeld. Juist echter omdat de werfboeken van Eeltjebaas zo compleet bewaard zijn, blijft het bouwjaar een slag in de lucht, zolang de historie niet is opgehelderd en de opdrachtgever onbekend. De plaquette met het nummer 315 is in 1962 uitgegeven aan de toenmalige eigenaar R. van den Honert te Bussum, die de tjotter onder de naam "Gouden Leeuw" kocht van de heer C.D. Hollander. Laats-genoemde moet haar hebben overgenomen van Dr J.A. van Duren te Leeuwarden, want in de in 1960 uitgegeven schepenlijst komt de tjotter onder dezelfde naam "Gouden Leeuw" voor, op naam van J.A. van Duren te Leeuwarden. Gelukkig kon diens huidige woonplaats (Groningen) worden opgespoord, zodat nog de volgende informatie kon worden opgetekend.
Dr Van Duren, destijds orthopedisch chirurg te Leeuwarden, bevoer in de jaren '50 met zijn blazer "Arcke van St. Annelant" de Zuidhollandse en Zeeuwse wateren. In de omgeving van Dordrecht vond hij in 1958 een in zeer verwaarloosde staat verkerende tjotter, zonder zwaarden en voorzien van een primitieve opbouw, ingericht als motorbootje met buitenboordmotor. Na aankoop werd de tjotter zo goed mogelijk in oorspronkelijke toestand teruggebracht. Als bijzonderheid moet vermeld, dat zij destijds een smal jachtenroer bezat, vandaar dat zij in herstelde staat de naam "Gouden Leeuw" kreeg.

Een scheepje van E.H. van der Zee ....

In 1963 meldt de nieuwe eigenaar Van den Honen aan de secretaris van de Stichting Stamboek, dat zijn tjotter op de werf van E. Wester te Woubrugge wordt gerestaureerd, onder de toevoeging: ... gezien de toestand nog net op tijd. In een eerder stadium waren ondeskundige reparaties uitgevoerd, waarbij veel vurenhout was gebruikt. Tevens bleek een ijzeren kiel te zijn aangebracht, die toen verwijderd werd. De heer Van den Honert schrijft: ... De vorm heeft ons ervan overtuigd, dat wij hier te maken hebben met een scheepje van E.H. van der Zee. Het is van voor tot achter vrij sterk gepiekt. De spantvorm staat nergens stil. Het eigenlijke vlak is zeer smal gehouden.... De leeftijd wordt door ons geschat op tussen 70 en 80 jaar. Volgens de heer Wester is het nagenoeg een zusterschip van de hem welbekende tjotter "Farrensnoft", no. 14, doch wat forser en ouder. De naam "Gouden Leeuw" stamt waarschijnlijk van later datum evenals het bepaald niet oorspronkelijke boeierroer. Dit roer wordt thans vervangen door een origineel tjotterroer. Derhalve verander ik de naam in "Noorderlicht", aangezien ik vermoedelijk de oorspronkelijke naam nooit te weten zal komen. Hoewel in deze brief sprake is van het maken van een origineel tjotterroer, is dat er blijkbaar niet van gekomen. Tot op heden (1994) behoort het smalle boeierroer met (gouden) leeuw nog steeds tot de uitrusting.

De viering "200 jaar Erkenning Nederland - U.S.A.

In 1968 verkocht de heer Van den Honert de tjotter "Noorderlicht" aan de heer C. Oostergoo te Muiderberg. Tot 1976 staat zij dan onder de naam "Oostergoo" in de schepenlijst van het stamboek. In dat jaar gaat zij over in handen van de heer J.C. Ritsema antiquair-galeriehouder te Eemnes, die haar herdoopt in "Anna Catharina". Ter gelegenheid van de viering "200 jaar Erkenning Nederland - U.S.A." vatte de heer Ritsema het plan op de tjotter met steun van het Nederlandse bedrijfsleven ten geschenke aan te bieden aan de burgemeester van New York. Inderdaad is de tjotter naar Amerika gebracht en heeft te pronk gestaan in de hal van het World Trade Center. De bedoeling was dat het schip een blijvende herinnering zou zijn aan de hechte banden tussen de Verenigde Staten van Amerika en Nederland, indachtig de opmerkelijke rol die ons land heeft gespeeld in de wordingsgeschiedenis van de nieuwe wereld. Gelukkig is een en ander niet doorgegaan; het Nederlandse bedrijfsleven heeft niet genoeg geld bijeengebracht om de aanbieding te financieren en de "Anna Catharina" keerde terug naar haar geboorteland. In 1986 verkoopt de heer Ritsema haar aan Ir CJ. Visser te Bunnik.

Stichting Eeltjebaes/Van der Zee

Begin 1992 werd door nazaten van verwanten van Eeltje Holtrop van der Zee opgericht de Stichting Eeltjebaes/Van der Zee, met als doel de nagedachtenis van de grote scheepsbouwkunstenaars Eeltje en Auke van de Zee te eren. Een eerste daad van deze in De Bilt gevestigde stichting was de aankoop van de tjotter "Anna Catharina". Zoals gezegd, alle deskundigen zijn het er over eens, dat zij inderdaad op de Jouwster werf is gebouwd; gezien de grote gelijkenis met de fjouwerachten uit de latere periode, waarschijnlijk na 1890.
De lezer zal al wel begrepen hebben, dat we in de huidige "Anna Catharina" (ex "Gouden Leeuw") te doen hebben met de vroegere "Triton". Ofschoon geen bewijs, wordt dit zeer waarschijnlijk als we de feiten die de heer Duyvis nog weet te melden vergelijken met de mededelingen van de heren Van Duren en Van den Honert:

• "Triton": verdwenen naar de Biesbosch,geen zwaarden meer, stuk spoorrails onder de kiel een platte kajuit opgetimmerd
• "Gouden Leeuw": gevonden in de omgeving van Dordrecht zonder zwaarden, met ijzeren kiel, voorzien van primitieve opbouw.

Ter ondersteuning van onze tjotterstudie stelde de heer J.E. Duyvis ons het dossier ter beschikking dat zijn vader destijds had aangelegd ter voorbereiding van zich fjouweracht-monografie. De reeds meermalen genoemde foto uit 1958 was daarin niet aanwezig. Wel vonden wij een aanwijzing, dat zij was toegezonden aan de heer E.G. Spits die in de jaren '50 het Stamboek beheerde'". Tot onze vreugde bleek in diens archief de foto nog aanwezig. Wij hebben een kopie ervan toegezonden aan Dr Van Duren met de vraag of hij zijn aankoop van 1958 hierop herkende. Per kerende post kwam een bevestigend antwoord.
Hiermee is dus het bewijs geleverd, dat de huidige tjotter "Anna Catharina" (ex "Oostergoo", ex "Noorderlicht" ex "Gouden Leeuw") identiek is met de oorspronkelijke "Triton" (later "Allegretto"). Ten overvloede wijzen wij er nog op, dat de (hier afgebeelde) foto ook nog het bewuste boeierroer in achteraanzicht te zien geeft. Het is bijzonder verheugend, dat op de drempel van haar eeuwfeest de geschiedenis van deze fjouweracht van Eeltjebaas kon worden opgehelderd. De huidige eigenaars hebben intussen de oorspronkelijke naam "Triton" in ere hersteld en haar overgebracht neer de werf in Joure, waar Eeltjebaas haar in 1894 in het leven riep.
 

Technische gegevens

Hoofdafmetingen

• Lengte over de stevens 5,00 m 
• Grootste breedte over de huid 2,45 m 
• Holte op het grootspant 1,00 m 
• Zeiloppervlak: Grootzeil + fok  25,0 m2

Bijzonderheden

• geen kielbalk
• over de gehele lengte gepiekt
• lengte    
• vlaktilling 13 1/2°
• kielgang + 8 huidgangen
• laag vast voordek met bedelbalk
• snijwerk op boeisels en bedelbalk
• naam gesneden in hennebalk
• smal jachten-roer met leeuwtje

Opmerkingen

De boeiselrand is duidelijk later verhoogd; het oorspronkelijke boeisel en dus de holte op het grootspant was enkele centimeters lager. Het stuurboord-boeisel is onoordeelkundig vervangen. De zwaarden kunnen in lengterichting worden verschoven langs een vierkant gesmede ijzeren beugel.