Stânfries

Tijdens de bouw in de winter van 1917-1918 is er anderhalve meter verhoging van het waterpeil in het Paterswoldsemeer geweest. Uit overlevering van Jaap Helder sr. wist Leo Heijne te vertellen dat de nog niet te water gelaten 'Stanfries' toen op de bouwplaats is gaan drijven. Er is blijvend zichtbare schade ontstaan, doordat het klem kwam te zitten onder de spanten van de bouwloods.

Inmiddels hebben de restauraties van Pier Piersma uit Heeg deze schade volledig aan het zicht onttrokken. Navraag leerde dat het hem niet was opgevallen. Op voordracht van Pier Piersma is dit schip weer terug gerestaureerd tot Fries jacht. Tijdens deze restauratie is ook het lateraaloppervlak aangepast. Het roer is onder water korter gemaakt. Ook zijn de smalle niet originele zwaarden vervangen door het gebruikelijke brede model. De mast is nog steeds die, die er ook al opstond toen ze als boeier rond voer. Met een totale lengte van 11,5 meter is ze 1,5 meter korter als in haar eerste leven als Fries jacht.

Jan van der Baan, bekend amateurschilder en lid van DTP, heeft van de Meeuw een schilderij gemaakt dat bij mij thuis hangt. De houding van opa Mulder is perfect getekend.

Ger Mulder kleinzoon van Gerrit Mulder (oud eigenaar van de 'Stânfries') heeft de volgende herinneringen aan zijn opa en zijn 'Stânfries':
Opa Gerrit Mulder (* 1879) was kapitein-eigenaar van de schoener Oceaan, die in mei 1915 bij Land’s End zonk na een aanvaring in mist met een stoomschip. Zijn echtgenote, mijn vaders moeder, verdronk hierbij. Omdat het oorlog was bleef opa aan de wal, maar zijn zeilershart stond open. DTP was nog jong (ik meen opgericht in 1911) en kon wel leden en ervaring gebruiken. Opa kocht een W-Klasser en zeilde tegen o.a. de heren Niemeijer en Penon wedstrijden op het meer en in Friesland. Later kreeg hij de door ik meen Visser gebouwde streep 9 Fortuna, het oude 30 kwadraat type. Opa heeft tot zijn dood in 1954 gezeild en stond bekend als ‘kaptein Mulder’. Mijn vader is 25 jaar secretaris van DTP geweest en volgde Niemeijer op als voorzitter. Mijn vader werd weer opgevolgd door Arend van Calcar. Wanneer opa de 'Stânfries' heeft gekocht en van wie weet ik niet; ik vermoed dat dat begin dertiger jaren was en dat hij geriefelijker met zijn kajuitboot wilde trekken in plaats van in een open boot. Hij liet er bij Visser een kajuit op zetten, gaf de boeier de naam “Meeuw” en voer er vervolgens mee over de Wadden naar Duitsland, en verder natuurlijk naar Friesland.

Van deze boot heb ik een paar foto’s, maar voornamelijk met ‘veel volk aan boord’ zoals ik me dat herinner. Ik moet ze in de albums gaan zoeken. Opa heeft met de boot gevaren tot 1940 toen hij bij Visser de kajuitzeilboot Eureka liet bouwen van 8,50 meter, vrijwel identiek aan de boten van Niemeijer (Paraat) en Ibelings (die naam ben ik vergeten). Ik denk dat hij de 'Meeuw' toen bij Visser heeft ingeruild. De verdere historie van de boeier heb ik niet gevolgd.

Bij de opmerking wanneer ”opa Mulder” de Stânfries gekocht heeft, moet een kanttekening worden geplaatst. In een familiealbum van de familie Mulder komt een gedateerde foto uit 1927 voor met een bijzondere foto van de Stânfries nog als open jacht.Waarschijnlijk was Mulder in dat jaar al eigenaar van de Stânfries. Vermeer noemt andere jaartallen.

Latere foto’s uit deze albums laten de Stânfries met kajuit zien. Op het Paterswoldsemeer maar ook in Duisland en op het wad. Een schroefraam of buitenboordmotor zijn niet zichtbaar. Dat wadden tochten niet werden geschuwd, is met het zeevarende verleden van opa Mulder niet vreemd. Misschien ishet wel dank zij hem zo geweest dat er bij DTP al heel vroeg al tochten naar het Duitse Waddeneiland Borkum werden georganiseerd.

Gerestaureerde boeier te water

Begin juni is bij Jachtwerf P.P. Piersma te Heeg de geheel gerestaureerde boeier Stânfries van de Heer A. A. Zwamborn te Rottevalle opnieuw te water gelaten. De restauratie, waarbij vrijwel de gehele huid van het schip, het berghout en boeisel aan stuurboord, het zeilwerk, een groot aantal spanten en de hele betimmering, opbouw en het dek werd vernieuwd, heeft bijna twee jaar in beslag genomen. De restauratie is uitgevoerd door de 26-jarige werfbaas Pier Piersma en zijn 29-jarige vriend annex werknemer Theo Potma.
De Stânfries is van oorsprong een Fries Jacht, dat in 1918 werd gebouwd door Visser in Paterswolde. De eerste eigenaar besloot na een aantal seizoenen het open schip te laten ombouwen tot boeier. In de vijftiger jaren is de 7.05 x 3.05 grote boeier 'Stânfries' geruime tijd aangezien voor de door Eeltje Holtrop van der Zee in de vorige eeuw gebouwde 'Hou Moedt'. Zelfs heeft het schip onder deze naam gevaren. Toen de echte 'Hou Moedt' na tientallen jaren 'zoek' te zijn geweest weer opdook, is de 'Stânfries' omgedoopt tot 'Maria Magdalena'. Onder die naam dook het schip vier jaar geleden in bedenkelijke staat op in Heeg.
In 1971 kocht de huidige eigenaar de 'Maria Magdalena'. Na één seizoen varen heeft hij het schip ter volledige restauratie aangeboden aan Pier Piersma. Bij de tewaterlating door mevrouw Zwamborn, heeft het in zijn oude luister herstelde schip zijn oorspronkelijke naam weer teruggekregen.

In 1901 verhuist de familie Visser naar de Meerweg en wordt een huis betrokken naast collega-concurrent en later familielid Jaap Helder. En dan wordt een belangrijke verdere stap gezet in de richting van het bouwen van jachten voor het eigen verhuurbedrijf en voor derden. Buurman Helder gaf eigenlijk de stoot daar toe. Jaap Helder was in 1900 naar Joure getogen, in die dagen een hele onderneming, een echte 'ommelandsche reis' zoals men graag zei, en had van E.H. van der Zee het friese jacht 'Eeltje , gekocht. Dit is de huidige 'Argo'.

Mr. Dr. T. Huitema heeft het hele verhaal wat tot op dat moment bekend was (1980) over de bouw van de ronde jachten door Visser en Helder na de aankoop van de 'Argo' vastgelegd in 3 Monografiën:

• Pag. 303-309 - Monografie 18 - Ronde jachten van Visser - Paterswolde
• Pag. 310-315 - Monografie 19 - Het Friese jacht 'Argo’
• Pag. 454-465 - Monografie 31 - Kenmerken van de Friese Jachten gebouwd door Jan Visser - Paterswolde

Dr. Ir. J. Vermeer schrijft in zijn boek "Het Friese jacht":
Dit later tot boeier verbouwde jacht werd volgens Huitema in 1915 op stapel gezet, maar door materiaalgebrek duurde het tot 1917 voor het te water liep. Jan Visser bouwde dit 25 voet (ruim 7 meter) lange jacht weer in opdracht van buurman Albert Helder, waar het in diens verhuurbedrijf in gebruik bleef tot 1935. Evenals enkele jaren eerder met het jacht "Prinses Juliana" gebeurde, werd de "Stânfries" geruild voor een moderner scherp jacht. Zij werd toen eigendom van de scheepskapitein J.G. Mulder te Groningen. Deze liet het open jacht tot boeier verbouwen, waarbij de bedelbalk moest verdwijnen ter wille van een hoog vast voordek. Waar deze verbouwing is uitgevoerd weten we niet. Een jaar later reeds verkocht Mulder het schip aan zijn neef H. Mulder te Warmond, die het in 1939 weer overdeed aan de jachtwerf "'t Fort" te Warmond. De naam was toen veranderd in "Meeuw".

De heer E.J. Kuipers te Laren (NH), Leeuwarder van origine, die het jacht van 1950 tot 1958 in bezit had, werd aanvankelijk omtrent de herkomst op een dwaalspoor gebracht. Hij kocht het schip in slechte staat van de heer G.J. Willing te Bussum en gaf het de naam "Roode Leeuw".
In de jachthaven van de Koninklijke Watersportvereeniging "Loosdrecht" ontmoette hij Hendrik Voordewind, eigenaar van het jacht "Dolphijn" en schrijver van het bekende boekje getiteld 'Voor de wind'. Van zijn jeugd af bekend met de Friese ronde jachten, meende deze in het jacht van de heer Kuipers de oude "Hou Moed" van Lebret te herkennen. De heer Kuipers liet kort daarna het jacht restaureren op de werf van Huisman, destijds nog gevestigd aan de Ronduite bij de Beulakerwiede aan het einde van de Arembergergracht. Toen het daarna Grouw bezocht, werd het schip ook daar onmiddellijk door kenners aangezien voor de vroegere "Hou Moed". De verwarring was heel begrijpelijk, immers de verwantschap van de door Visser gebouwde jachten met die van Van der Zee is onmiskenbaar. Daarbij komt, dat "Hou Moed" en "Stânfries" practisch even groot zijn en allebei tot boeier verbouwd, met een wat te hoge kajuit. De heer Kuipers meende dus op gezag van kenners in het bezit te zijn van de door Eeltje Holtrop van der Zee in 1894 gebouwde "Hou Moed" en veranderde aldus de naam. In 1953 nam de heer Kuipers met deze "Hou Moed" deel aan de eerste reünie voor ronde jachten op het Pikmeer te Grouw.

Tot 1954 bleef het misverstand bestaan. In juni van dat jaar onderzocht de heer F.G. Spits als secretaris van de Commissie Stamboek Friese Ronde Jachten de in Loosdrecht liggende boeier "Menno Jan" van de heer Arnoldus. Deze deelde daarbij mee, dat op het huisje vroeger de naam Lebret had gestaan. Het misverstand was daarmee opgelost. Inmiddels was de heer Kuipers te weten gekomen, dat de heer Willing het schip in 1942 had overgenomen van Mr A.A. Aberson te Amsterdam, die het in 1940 had gekocht van de jachtwerf "'t Fort" te Warmond. Hiermee was ook de herkomst van zijn schip komen vast te staan (zie boven). Een en ander blijkt uit brieven en mededelingen, die in het archief van voornoemde commissie worden bewaard. Na bekend worden van de misvatting werd de oude naam ("Roode Leeuw") in ere hersteld. In 1958 verkoopt de heer Kuipers de "Roode Leeuw". De volgende twintig jaar verwisselt het schip vijf maal van eigenaar en soms ook weer van naam.

De heer Zwamborn liet het schip in 1974 grondig opknappen door Piersma in Heeg. Tenslotte verwerft de heer J.A. Diepraam, restaurateur van schilderijen te Amsterdam, de "Stânfries". Zij heeft sindsdien Heeg als thuishaven en wordt bij Piersma onderhouden. In 1981 waren wij op deze werf in de gelegenheid het jacht op te meten. Tekeningen naar deze opmeting zijn onlangs gepubliceerd in de Monografie "Kenmerken van de Friese jachten gebouwd door Jan Visser - Paterswolde".

Technische gegevens

Hoofdafmetingen

• Lengte over de stevens    7,06 m
• Grootste breedte over de berghouten    3,01 m
• Holte op het grootspant    1,22 m
• Zeiloppervlak: Grootzeil -I- fok    -- m2

Bijzonderheden

• kielbalk (afgeschuind), hoog 13 cm, dik 6 - 10 cm
• gepiekt, alleen voor en (licht) achter grootspant zwak V-vormig, vlaktilling 5,5° 10 huidgangen
• ver naar buiten liggende ronde kimmen sterk geveegd achterschip
• vast hoog voordek zonder bedelbalk
• snijwerk op boeisels, kluisborden en beretanden
• roer bekroond met leeuw

Opmerkingen

Met dit jacht is Jan Visser duidelijk afgeweken van zijn voorbeeld. Het vlak is breed, zwak V vormig, het achterschip opvallend sterk geveegd met geringe holte voor de stuurbank. De bij de stevens smalle en sterk vallende boeisels ver¬raden nog de herkomst als open jacht. Waarschijnlijk is bij de verbouwing tot boeier de mastkoker wat verder naar voren gezet.

De heer Peek die in 2000 eigenaar werd van dit schip, was jachtmakelaar. Gedurende zijn hele leven heeft hij een heel scala aan boten en jachten gehad. De grootste was een zusterschip van de 'Flyer', het schip waarmee van Rietschoten de “Round the World Race” op zijn naam zette. Toen de heer Peek aan zijn gezin voorlegde, dat hij het voornemen had voor zich zelf een rond jacht aan te schaffen, was er de keuze een nieuwe te laten bouwen, of de 'Stânfries' te laten restaureren. Het laatste is gebeurd. Volgens zijn dochter was dit het enige schip waarmee hij een emotionele band had.

Het schip wijkt enigszins af van de andere nog bestaande door Visser gebouwde schepen. Het is volumineuzer en misschien tegelijkertijd eleganter gebouwd. Misschien is er meer gekeken naar de “Vliegende Hollander”. Albert Helder is lang genoeg eigenaar van de “Vliegende Hollander” geweest om de verhoudingen van dit schip op zijn netvlies te hebben gehad. De hand van Albert Helder zal veel nadrukkelijker in dit schip aanwezig zijn dan die van Jan Visser. Is de 'Stânfries' gebouwd als opvolger en vervanger van de “Vliegende Hollander”? Wanneer de overleveringen binnen de familie Helder kloppen, dan heeft het daar wel alle schijn van. 

In de Monografie van Huitema valt te lezen dat de bouw van de 'Stânfries' zo’n drie jaar heeft geduurd. Gebrek aan hout was er de oorzaak van. Mogelijk was dit te wijten aan de eerste wereldoorlog.

Visser, Helder en hun ronde jachten op het Paterswoldsemeer, Dit is de pakkende naam die Gerard ten Cate aan zijn, in 2011, verschenen boek heeft gegeven. Een foto met daarop het Friese jacht de Zwaluw en een notitie uit 1911 waren voor hem de aanleiding om een zoektocht te beginnen naar ronde jachten op het Paterswoldsemeer. Met de studies van de heren Huitema en Vermeer, uitgegeven als monografie van de SSRP en het boek 'Het Friese Jacht'als beginpunt, is het uiteindelijk een hele klus geworden.

Pier Piersma brengt het schip naar Groningen en smaen met Jan Eissens vaart hij door naar het Pasterswoldse meer. De 'Stânfries' maakt daar deel uit van een groep Friese jachten, ter gelegenheid van het 100 jaar bestaan van de Vereniging Watersport De Twee Provinciën in Paterswolde, in de vlootschouw een saluut brengt aan H.M. Koningin Beatrix.

Ik heb de 'Stânfries' op 1 januari 2019 overgenomen van meneer Hoogendam. De uitdaging om het schip weer onder vol tuig te laten varen kon ik niet weerstaan. Ze voer al jarenlang met veel te klein tuig rond en dat doet zo'n mooi schip geen eer aan. Dus deze winter 2019/2020 komt er een nieuw tuig op, nieuwe mast, giek en gaffel.
De 'Stânfries' ligt momenteel bij Martijn Perdijk, want we gaan haar aan de hand van oude foto's weer zo veel mogelijk terug brengen in de staat als Fries jacht, zoals in ze 1917 is gebouwd. In de loop van de jaren, door de diverse restauraties en het weer terugbrengen van boeier naar Fries jacht waren er vele details verloren gegaan. Zo wordt roerkop, het snijwerk e.d. weer origineel gemaakt en komt er weer de aparte Visser ster op de kluisborden. Scepters worden vervangen en het interieur wordt opgefrist. Het oude zeilnummer 21OC staat weer in het zeil.
Ik zet er weer een mast op, die ongeveer de lengte heeft van de oude, maar uiteindelijk ongeveer 50 cm korter. Ik heb Hoek opdracht gegeven er een tuig bij te passen. Dat resulteert in 48.5 m2 doek, terwijl ik eigenlijk wel wat meer had willen hebben, omdat vroeger met een mast van 13 meter er rond de 50m2 op heeft gestaan. Het commentaar van André was, dat indien ik dit deed altijd voor het veld uit moest zeilen om te winnen, en dat is niet leuk. Je moet sparren met je concurrenten. Dus wat minder tuig dan origineel. Super!