Enkhuizer bol - Klein maar Dapper: Kronieken der stalen Enkhuizer bollen tot 1993

Henk de Graaf

De samensteller, Henk de Graaf, schrijft als eigenaar van een Enkhuizer bol in 1993 het volgende:

Klein maar Dapper is een boek - is het wel een boek, of zou je niet veel beter kunnen spreken van een beschrijving van een heel klein stukje van ons varend erfgoed van morgen? - , dit boek wil vandaag juist het 'laatste uur' van het 'gisteren' vastleggen. Immers, het is vanaf 1965 de beschrijving van zo'n dertig jaren van belevenissen van hetgeen de stalen Enkhuizer bollen en hun schippers is overkomen.

Laat ik op voorhand stellen dat er geen uitputtend onderzoek heeft plaatsgevonden naar de historische achtergronden van het ontstaan van de Enkhuizer bol, haar gebruik en haar gebruikers. Daartoe ontbreekt het mij aan tijd (en waarschijnlijk ook wel aan deskundigheid). Wel hoop ik dat dit boek een aanleiding of een prikkel is voor anderen om die handschoen op te pakken. Ik heb begrepen dat zowel in Enkhuizen als in het Scheepvaartmuseum te Amsterdam het nodige historische materiaal voor handen is.

Aan de andere kant zouden de kronieken van al die Enkhuizer bollen wat komen te hangen zonder enige historische verankering. Vele schepen zijn immers al zo vaak op drift geraakt omdat hun ankers begonnen te krabben. Daarom toch van mijn kant enkele pennestreken op het historisch palet van de visserij vanaf de Westwal van de Zuiderzee. En dat dan in een drietal pennestreken, die kleur geven aan:

In de diverse hoofdstukken wordt hierop verder ingegaan.

J.K. Gipon en Jan Kooijman

In 1964 ontwierp J.K. Gipon voor Kooijman Jachtbouw te Zwijndrecht de 7 meter Enkhuizer bol 'Cadans', De opdracht bestond uit het tekenen van een scheepje met ronde boegen, geschikt voor een bemanning van vier personen, bijvoorbeeld een gezin van man, vrouwen twee kinderen. Gipon koos voor het type Enkhuizer bol omdat hij daarin het best de verschillende eisen kon verwezenlijken. Hij kende het type heel goed. In de Spiegel der Zeilvaart van November 1996 is een een uitgebreid artikel van zijn hand over de bol en de Enkhuizer bol in het bijzonder gepubliceerd.

De inleiding van Klein maar Dapper

De Kronieken

In de kronieken is per schip een aantal min of meer vaste gegevens vastgelegd. Deze gegevens hebben betrekking op de bouw van het schip, het huidige aanzicht van het schip en de eigenaar. Daarnaast is - voor zover nog te achterhalen - een overzicht opgenomen van de gebruikshistorie van het betreffende schip. Aan het opzoeken van al deze informatie hebben de meeste eigenaren veel energie besteed. Een arbeidsintensieve en tijdrovende aangelegenheid, waarin de meeste eigenaren uitstekend zijn geslaagd. Deze kronieken samenvattend, is mij een aantal aspecten opgevallen, waar ik puntsgewijze nader op in wil gaan.

Vaargebied

Een indicatie voor het vaargebied is te bepalen aan de hand van de ligplaatsen van de Enkhuizer bollen. Zoals ook uit de verhalen in de kronieken blijkt, concentreert de vloot van de 7.00-meter-bolletjes zich voornamelijk in het Friese merengebied - een gebied waar het een uitgelezen scheepstype voor is - en een (kleiner) deel in de redelijk beschutte deel van de Zeeuwse wateren en in de Biesbosch.

De 7.35-meter-bollen houden zich meer op rond het ruimere water van het IJsselmeer en Zeeland, maar zijn toch ook in ruime mate te vinden in Friesland en op de Randmeren. Ongetwijfeld speelt de zeilambitie van de schipper (en zijn bemanning) daar een belangrijke rol bij. Uiteraard geldt voor een aantal schepen, dat zij met de schipper een zwervend bestaan leidt, soms tot ver buiten het primaire vaargebied.

Zeilvoering

De meeste Enkhuizer bollen hebben een zeilgarderobe, waar in tweede instantie een botterfok aan is toegevoegd. Bij licht weer is dat door het gematigde zeiloppervlak van de bollen een begrijpelijke uitbreiding. Bovendien is dat bij harde wind op ruime koersen een comfortabele en veilige zeilvoering. Een aantal bollen is (vaak in tweede instantie) verder voorzien van een kluiverboom.

Bemanning

Er is al eerder aangegeven dat de Enkhuizer bol een handzaam schip is. Het bewijs vindt u terug in de kronieken. Vrijwel zonder uitzondering worden de schepen door twee personen gevaren, waarbij de maat veelal van het vrouwelijk geslacht is (wat zou eigenlijk het vrouwelijk equivalent van 'maat' zijn: matin, matrone of maitresse?). In ieder geval betekent dit, dat er relatief weinig spierkracht aan boord is. De zeilvoering van de bollen is echter zodanig dat dit feitelijk geen probleem is. Dit moge ook blijken uit het feit dat diverse schippers (vaak eerste eigenaren) en hun echtgenotes de leeftijd van zeventig jaar ruimschoots zijn gepasseerd en nog steeds - zij het soms in wat rustiger weersomstandigheden - met hun bol kunnen blijven zeilen!
Dat het tegelijkertijd een schip met een voor zijn lengte enorme leefruimte is, blijkt wel uit de verhalen, waarin complete gezinnen met vier of soms zelfs meer kinderen jarenlang met plezier hun vakanties hebben doorgebracht, waarin de kleine kinderen grote kinderen zijn geworden, en waarin de Enkhuizer bol een familieschip is geworden, dat in een aantal situaties zelfs al aan de volgende generatie is overgedragen.

De schepenlijst

Van de volgende schepen is in het boek een kroniek opgenomen. Als het schip (ooit) in het Stamboek is ingeschreven, wordt naar de Stamboekpagina van dat schip doorverwezen. Bij de "actief" ingeschreven Enkhuizer bollen is/wordt op deze pagina ook een PDF van de desbetreffende kroniek opgenomen. Dat is voor een aantal schepen al gebeurd.

7.00- meter-schepen:

7 .35-meter-schepen:

  • Kroniek 15. 'Holle Bolle Gijs' plaquette 590
  • Kroniek 16. 'Duif'
  • Kroniek 17. 'Maria Lotte'
  • Kroniek 18. 'Straetvaerder' plaquette 1825
  • Kroniek 19. 'Bolletje' - 1
  • Kroniek 20. 'Blanke Bolster'
  • Kroniek 21. 'Bolle Jan'
  • Kroniek 22. 'Scuute'
  • Kroniek 23. 'Het Klompje'
  • Kroniek 24. 'Luigi'
  • Kroniek 25. 'Vrouwe Hendrika' plaquette 806
  • Kroniek 26. 'Bolle'
  • Kroniek 27. 'Bever'
  • Kroniek 28. 'Bolletje'-2
  • Kroniek 29. 'Nilpferd'
  • Kroniek 30. 'Roerdomp'
  • Kroniek 31. 'Friesland'
  • Kroniek 32. 'Bolle Buis'
  • Kroniek 33. 'Vrouwe Stephanie' plaquette 954
  • Kroniek 34. 'Clasina Margaretha' plaquette 1731
  • Kroniek 35. 'Wendel' plaquette 657
  • Kroniek 36. 'Volle Bol'
  • Kroniek 37. 'Catharina'
  • Kroniek 38. 'Neeltje'
  • Kroniek 39. 'Boeltjen'
  • Kroniek 40. 'd'Ouwe Losbol'
  • Kroniek 41. 'Zomerzorg
  • Kroniek 42. 'Glazen Bol'
  • Kroniek 43. 'Ostara'
  • Kroniek 44. 'Vrouwe Agatha' plaquette 610
  • Kroniek 45. 'Bolinero'
Terug naar vorige pagina